Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Szanowny Panie Marszałku,

Wysoka Izbo,

Dzisiejszy dzień ma szczególne znaczenie dla demokratycznego rozwoju naszego kraju. Niezależność sądownictwa to zasada konstytucyjna, ale także podstawa naszego ustroju państwowego opierającego się na trójpodziale władzy.

Bez niezależnych sądów trudno jest mówić o przestrzeganiu praw i wolności obywatelskich. Mówiłem o tym w lipcu w tej Izbie, mówiłem o tym w Senacie.

Uznałem, że moim obowiązkiem jako Rzecznika Praw Obywatelskich jest również wystąpić tym razem.

Półtora roku temu, 8 marca 2016 r., na rozprawie przed Trybunałem Konstytucyjnym mówiłem o tym, że zapewnienie praw i wolności człowieka i obywatela to jest jedno z zadań państwa.

Państwo powinno dążyć do wzmocnienia ochrony praw i wolności, i w ten sposób realizować art. 5 Konstytucji. Państwo w ten sposób realizować postanowienie Preambuły do Konstytucji „Pomni gorzkich doświadczeń…” Pragnę zwrócić uwagę na dalszy ciąg tego zdania: „pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie”.

Podkreślam słowa NA ZAWSZE.

Na zawsze czyli po to, by one nie były w przyszłości łamane.

Po to jest cały mechanizm ochrony instytucjonalnej – z Trybunałem Konstytucyjnym, niezależnych sądów, Sądem Najwyższym, sądami administracyjnymi i sądami powszechnymi, aby to właśnie NA ZAWSZE realizować.

Mówiłem wtedy przed Trybunałem, że na naszych oczach zmienia się ustrój państwa – że przyjmowane są ustawy, które de facto prowadzą do zmiany charakteru działania instytucji kontroli oraz równoważenia się władz – tych instytucji, które mają gwarantować zasadę trójpodziału władz.

Czyli już półtora roku temu można było zaobserwować początek procesu likwidowania mechanizmów ochrony praw obywatelskich.

Niestety obecnie dotyczy to Sądu Najwyższego, a w konsekwencji w stosunku do wszystkich sądów administracyjnych i sądów powszechnych.

Na naszych oczach zmienia się ustrój państwa. zmiana dokonywana jest tylko i wyłącznie mocą ustaw, a nie mocą zmiany Konstytucji.

Dlatego też – jako Rzecznik Praw Obywatelskich – muszę się szczególnie wsłuchiwać w głos zaniepokojonych obywateli. Dwa tygodnie temu grupa 28 organizacji pozarządowych wezwała Sejm do zaprzestania prac nad ustawą o Sądzie Najwyższym oraz o Krajowej Radzie Sądownictwa. Podkreśliły one, że:

„mają świadomość różnych niedostatków wymiaru sprawiedliwości i pomysły, jak te niedostatki zmienić, jednak chcemy podkreślić, że wszystkie dotychczasowe propozycje Pana Prezydenta nie rozwiązują żadnej proceduralnej ani merytorycznej bolączki polskiego sądownictwa. Wręcz przeciwnie. Grożą całkowitym rozchwianiem wymiaru sprawiedliwości oraz izolacją Polski w Unii Europejskiej i na arenie międzynarodowej”.

W zeszłym tygodniu odbyło się także nieformalne wysłuchanie publiczne, gdzie w podobnym tonie uczestnicy protestowali przeciwko projektowi ustawy o Sądzie Najwyższym oraz ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa.

Głosy sprzeciwu były wyrażane w różnych innych forach – przez organy adwokatury, radców prawnych, stowarzyszenia sędziowskie. W postaci opinii Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

Niestety, wszystkie te apele pozostały bez odzewu.

Niezależnie od braku tego odzewu uważam, że warto powtarzać argumenty przemawiające za tym, że ustawa o Sądzie Najwyższym narusza standardy niezależności sądownictwa. Warto je powtarzać, abyśmy zdawali sobie sprawę, że dyskutujemy o kwestiach fundamentalnej wagi dla całego społeczeństwa.

Warto powtarzać, że konieczna jest reforma sądownictwa, ale nie zaczynająca się od niszczenia dorobku 100-lecia Sądu Najwyższego oraz największych tradycji naszej państwowości.

Chciałbym przytoczyć te najważniejsze argumenty, które wynikają z ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz ustawy o Sądzie Najwyższym, które zagrażają niezależności sądownictwa.

Pierwsza rzecz - wiek emerytalny sędziów

Oczywiście, można wprowadzić wiek emerytalny sędziów na poziomie 65 lat, tak jak jest to w niektórych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Ale na przyszłość. Nie w odniesieniu do obecnych sędziów. Nie w odniesieniu do tych, którzy aktualnie orzekają i powinni mieć prawo do odejścia w stan spoczynku zgodnie z tym wiekiem, który jest przewidziany obecnie w ustawie o Sądzie Najwyższym.

Tego typu działanie powoduje zagrożenie dla niezależności i nie zmienia tej postaci rzeczy to, że pan prezydent będzie miał możliwość podejmowania indywidualnej decyzji o przedłużeniu kadencji.

Na przyszłość takie rozwiązania można wprowadzać, ale nie w odniesieniu do aktualnych sędziów Sądu Najwyższego

[oklaski]

Druga rzecz - skrócenie kadencji I Prezes Sądu Najwyższego

Mówiłem o tym w tej Izbie – wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Baka przeciwko Węgrom, wyrok  Wielkiej Izby Trybunału Praw Człowieka - że nawet zmiana konstytucji, zmiana konstytucji powodująca przekształcenie Sądu Najwyższego Węgier w Kurię, czyli w inną instytucję, ale o dokładnie tych samych kompetencjach,  w  nie powinna prowadzić do skrócenia kadencji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.

Czy faktycznie chcemy doprowadzić do tego, że za chwilę będziemy mieli wyrok Mąłgorzata Gersdorf przeciw Polsce?

Bo taki wyrok nas czeka po wprowadzeniu tej zmiany.

Trzecia rzecz - stworzenie Izby Kontroli Nadzwyczajnej oraz Spraw Publicznych

Moim zdaniem nie chodzi o izbę kontroli nadzwyczajnej i o kwestie rozstrzygania skarg nadzwyczajnych, ale chodzi o ten drugi trzon – spraw publicznych. Czyli o orzekanie w kwestiach radiofonii i telewizji,  energetyki, telekomunikacji, ale przede wszystkim z zakresu ważności wyborów oraz ważności referendów.

Do tej pory zajmuje się tym – od lat – Izba Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego oraz Spraw Publicznych. Izba, która ma na koncie sporo istotnych wyroków pokazujących, jak ważna jest niezależność tej izby Sądu Najwyższego.

Nowa Izba - Kontroli Nadzwyczajnej oraz Spraw Publicznych – zostanie zbudowana od początku, spośród nowych sędziów, którzy zostaną albo oddelegowani do Sądu Najwyższego, albo zostaną powołani na nowo, albo zostaną poprzesuwani z innych izb. Ale nie będzie żadnego sędziego z aktualnej Izby Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego oraz Spraw Publicznych w tej właśnie nowej Izbie.

Jeśli zastanawiamy się, co to oznacza, to chciałbym przypomnieć dwa rozstrzygnięcia  tej właśnie Izby.

• Uchwała Sądu Najwyższego z 16 lipca 2003 r. w sprawie ważności referendum akcesyjnego do Unii Europejskiej (III SW 144/03).

Trudno sobie wyobrazić ważniejsze orzeczenie w perspektywie ostatnich dwudziestu-dwudziestu kilku lat niż orzekanie o tym, że referendum akcesyjne było zgodne z prawem

• Czy druga uchwała SN - z 19 września 2016 r. o ważności wyborów do Sejmu i Senatu z 25 października 2015 (III SW 168/169/15), która rozstrzygała o tym, że Komitet Wyborczy Prawo i Sprawiedliwość mógł ważnie uczestniczyć w wyborach, że wybory nie powinny być unieważnione z powodu tego, że Komitet nazywał się od nazwy jednej partii, a kandydowali przedstawiciele trzech partii.  Czyli nie tylko  Prawa i Sprawiedliwości ale także Solidarnej Polski oraz Partii Polska Razem Jarosława Gowina.

I tutaj Sąd Najwyższy powiedział właśnie w sposób niezależny: „Tak, jest to dopuszczalne”, dopuszczalne jest istnienie porozumienia między partiami i uznał zgodnośc z prawem przeprowadzonych wyborów. .

Zwracam więc uwagę, że są to fundamentalne rzeczy, w jaki sposób Izba Kontroli Nadzwyczajnej oraz Spraw Publicznych będzie działała.

Jeszcze raz podkreślam: zostanie ona zbudowana od nowa. OD NOWA, na podstawie tej nowej ustawy.

Wreszcie kolejna rzecz, o której chciałbym powiedzieć, to szczególne uprawnienia  Izby Dyscyplinarnej oraz Rzecznika Dyscyplinarnego.

Poprawki, które zostały zaproponowane w toku ostatnich prac przewidują, że tym nadzwyczajnym rzecznikiem dyscyplinarnym może stać się prokurator, prokurator powoływany przez Prezydenta albo – jeżeli Prezydent nie podejmie w odpowiednim terminie decyzji – przez Ministra Sprawiedliwości. Czyli będziemy mieli sytuację, w której to prokuratorzy będą prowadzili postępowania dyscyplinarne w stosunku do sędziów, co samo w sobie zagraża autonomii i niezależności sędziowskiej.

Czy wreszcie pomysł stworzenia Izby Dyscyplinarnej, która będzie się charakteryzowała daleko idącą autonomią w stosunku do całej struktury Sądu Najwyższego.

Powstaje pytanie, czy zasada autonomii Sądu Najwyższego nie zostanie w ten sposób naruszona.

Wreszcie - kierowałem w tym zakresie osobne pismo – to jest to, o czym mówił pan poseł Galla, to jest wprowadzenie obowiązku posiadania  wyłącznie obywatelstwa polskiego przez sędziów.

Nie może być tak, że ustawodawca nagle tak zaskakuje osoby, które być może posiadają inne obywatelstwa. Przecież wśród ministrów czy parlamentarzystów zdarzają się osoby, które mają dwa obywatelstwa. Ale dla Rzeczypospolitej te osoby są tylko i wyłącznie jej obywatelami.

W stosunku do sędziów trzeba mieć absolutnie takie samo podejście i będzie to zgodne z Konstytucją.

Wreszcie dyskusja jest oczywiście związana z tym, że zostanie dokonana zmiana w Krajowej Radzie Sądownictwa.

Tutaj trzeba zwracać uwagę, że zarówno sama procedura zgłaszania kandydatów-sędziwo do Krajowej Rady Sądownictwa, jak również to, że Prezydium Sejmu będzie decydowało o tym, nad którymi kandydatami będzie się głosowało, i to, że to Sejm będzie dokonywał tego wyboru, dokonuje tego zachwiania równowagi instytucjonalnej między różnymi rodzajami władzy.

Polecam serdecznie książkę wywiad-rzekę z profesorem Adamem Sterzemboszem. Tam jest bardzo dokładnie rozpisane, dlaczego w taki sposób Krajowa Rada Sądownictwa została ukształtowana, dlaczego i to właśnie sędziom powierzono prawo wybierania członków sędziowskich KRS, a nie politykom. Dlaczego politycy mają swoją reprezentację poprzez Prokuratora Generalnego, czterech posłów i dwóch senatorów.

Musimy pamiętać o tym nie, jak to wygląda tylko na podstawie przepisów, ale do jakich konsekwencji to będzie prowadziło oraz jaki wpływ KRS ma na powoływanie nowych sędziów, na weryfikowanie tych wszystkich osób, które się zgłoszą na wolne stanowiska sędziowskie.

Chciałbym z całą mocą podkreślić, że dyskusja na powyższe kwestie to nie jest kwestia abstrakcyjna, pozostawiona tylko gronu akademików, polityków czy sędziów. Ona dotyka przeciętnego obywatela, przeciętnego Jana Kowalskiego.

Pewnie zaraz po przyjęciu ustaw nic pewnie się w jego życiu nie zmieni. Dalej auta będą jeździły po ulicach, dalej świadczenia społeczne będą wypłacane, dalej  gospodarka będzie rosła w siłę.

Ale właśnie na tym polega siła sądów oraz ich niezależności, że interweniują, kiedy może coś się popsuć, kiedy obywatelowi trzeba pomóc, kiedy trzeba stanąć po jego stronie w starciu z machiną państwa.

Kiedy trzeba równoważyć jej przemożny wpływ na korzystanie z naszych wolności i praw obywatelskich.

Aparat państwa rośnie każdego dnia w siłę. Rośnie poprzez szczególne uprawnienia policji, prokuratury oraz służb specjalnych. Poprzez ich skuteczność działania, wykorzystywanie nowoczesnych technologii, poprzez hierarchiczne podporządkowanie.

A obywatel jest coraz słabszy.

Jedyną tarczą ochronną pozostają dla niego sądy, bo obywatel nie może samodzielnie stawić czoła policjantowi, urzędnikowi czy ustawodawcy. Dlatego też potrzebuje pewności, że będzie mógł się zwrócić o pomoc do trzeciej władzy – do sądu.

W demokratycznym państwie prawa to właśnie ta trzecia władza, to sąd ma bronić obywatela. Ale aby tak się stało, muszą być one niezależne – właśnie od tych policjantów, urzędników oraz polityków.

• Sądy muszą być niezależne, aby podejmować rozstrzygnięcia o tymczasowym aresztowaniu oraz jego przedłużaniu i nie obawiać się pomruków prokuratora, że sędzia nie rozumie potrzeb walki z przestępczością.
• Sądy muszą być niezależne, aby decydować o stosowaniu podsłuchów i kontroli operacyjnej, i nie obawiać się pomruków agentów różnych służb, że sędzia utrudnia im pracę odmawiając zastosowania podsłuchów.
• Sądy muszą być niezależne, aby rozstrzygać o odpowiedzialności władzy publicznej za naruszenia jego praw, aby nie zastanawiać się czy zasądzać odszkodowanie od władzy. I nie obawiać się pomruków ministra odpowiedzialnego za finanse.
• Muszą być niezależne, aby kontrolować działania prokuratury, jakość prowadzonych postępowań przygotowawczych, i jednocześnie nie obawiać się pomruków prokuratora niezadowolonego z sędziowskiej krytyki.
• Muszą być niezależne, aby nie bać się wyroków w trudnych sprawach, powodujących zagrożenie polityczne czy niepokój osobisty znanego ministra, szefa spółki Skarbu Państwa czy lokalnego działacza partyjnego.

[oklaski]

• Muszą być niezależne, aby orzekać o ważności wyborów i nie obawiać się nacisków tej czy innej partii politycznej niezadowolonej z ich wyników.

[oklaski]

• Muszą być niezależne, aby każdego dnia – w sposób odpowiedzialny służyć obywatelom i realizować wartości, które sięgają do tradycji polskiej państwowości, do tradycji przywilejów szlacheckich wręcz i które zapewniały rozdzielenie sądów od króla.

Ktoś mógłby powiedzieć, że niezawisłość sędziowską nosi się w sercu.

Pełna racja.

Tego powinniśmy wymagać od sędziów, tak ich kształcić, oraz pobudzać w nich wrażliwość oraz siłę i poczucie odpowiedzialności.

Tylko, że twórcy konstytucji na całym świecie, w tym także naszej, nie powierzali naszej wolności tylko i wyłącznie EMOCJOM ORAZ UCZUCIOM piastunów władzy.

Niezawisłość WEWNĘTRZNA, czyli ta noszona głęboko w sercu – tak pożądana i kształtowana przez etos pracy sędziowskiej – to tylko część naszych gwarancji praw i wolności obywatelskich.

Równie ważna jest niezawisłość ZEWNĘTRZNA, czyli porządne, gruntowne zabezpieczenie sytuacji sędziów, tak aby nie ulegali pokusom, groźbom, lękom i innym uczuciom, które mogą towarzyszyć wykonywanie władzy sędziowskiej.

To są kwestie związane z wynagrodzeniem, nieodwoływałnością, przenoszeniem sędziów pomiędzy sądami, gwarancjami proceduralnymi jeżeli chodzi o odpowiedzialność dyscyplinarną.

Bo to jest tak jak z ubezpieczeniami.

Możemy ufać kierowcy autobusu, że nas dowiezie na miejsce, ale warto się jednocześnie ubezpieczyć. Gwarancje niezawisłości zewnętrznej są właśnie po to, aby się ubezpieczyć od nierozsądku, strachu, lęku poszczególnych sędziów.

Sąd Najwyższy jest piastunem najwyższej władzy sądowniczej.

Najważniejszym gwarantem niezależności sądownictwa.

Jego podporządkowanie politykom spowoduje, że zostaną rozmontowane gwarancje niezawisłości zewnętrznej.

Będziemy zdani tylko i wyłącznie na niezawisłość wewnętrzną poszczególnych sędziów. Być może zdarzą się wśród nich diamenty, osoby krystaliczne, które będą broniły naszej praw i wolności.

Ale jako Rzecznik Praw Obywatelskich muszę przestrzegać, że nie powinniśmy ufać ślepemu losowi, tylko dbać o te wszystkie procedury, gwarancje i mechanizmy, które zwiększają poczucie naszego bezpieczeństwa prawnego.

Szanowni Państwo,

Jedynie wolne i niezależne sądy są gwarancją ochrony praw i wolności obywatelskich, wolnych wyborów oraz wolnej Polski.

Z całą mocą chciałbym to podkreślić.