Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Jak Państwo rozumiecie niezależne życie?
Co zamiast ubezwłasnowolnienia?
Jak powinno wyglądać wspieranie osoby z niepełnosprawnością w podejmowaniu decyzji?

Dziesiąta rocznica ratyfikacji przez Polskę Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych to dobra okazja, aby przeczytać ten dokument na nowo i porozmawiać o tym, co się zmieniło na lepsze, a ile jeszcze mamy do zrobienia. Przygotowaliśmy 10 tematów i wyzwań, które są istotne dla zapewnienia godnego i niezależnego życia w świetle zapisów Konwencji. Dzisiaj proponujemy dyskusję o ubezwłasnowolnieniu i czym je zastąpić, aby wspierać osoby z niepełnosprawnością w podejmowaniu decyzji.

Zastąpienie ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji

Niezależne życie to podejmowanie decyzji o swoim życiu i wykonywanie czynności na miarę swoich możliwości. Ubezwłasnowolnienie oznacza sądowe pozbawienie albo ograniczenie możliwości podejmowania decyzji i wykonywania czynności. W wielu krajach instytucja ubezwłasnowolnienia została zniesiona jako naruszająca zasadę niezbywalnej godności człowieka. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może m.in nawiązać stosunku pracy, zawrzeć małżeństwa, sprawować władzy rodzicielskiej, nie ma praw wyborczych. We wszystkich sferach życia, osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie musi zastępować opiekun. W przypadku osób ubezwłasnowolnionych częściowo sąd określa, w jakich sprawach osoba nie może podejmować decyzji samodzielnie.

Kolejni rzecznicy praw obywatelskich i organizacje osób z niepełnosprawnościami - powołując się na zapisy Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych - apelują o zastąpienie ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji – na wzór wielu państw europejskich.

Mówi o tym art. 12 Konwencji: "1. Państwa Strony potwierdzają, że osoby z niepełnosprawnościami  mają prawo do uznania ich za podmioty prawa. 2. Państwa Strony uznają, że osoby z niepełnosprawnościami mają zdolność prawną, na zasadzie równości z innymi osobami, we wszystkich aspektach życia".

Wprowadzenie systemu zindywidualizowanego wspieranego podejmowania decyzji jest szeregiem relacji, praktyk, ustaleń i porozumień, które są bardziej lub mniej sformalizowane i o zróżnicowanej intensywności. Nawet jeśli osoba z niepełnosprawnością potrzebuje dodatkowej pomocy przy podejmowaniu ważnych życiowych decyzji, nie należy odbierać jej prawa do dokonywania własnych wyborów. Zapewnienie odpowiedniego wsparcia pozwala na zachowanie zdolności do czynności prawnych, czyli swobody podejmowania decyzji o własnym życiu.

Z otrzymanych informacji wynika, że w Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace nad modelem wspieranego podejmowania decyzji.

Za przełomowy należy uznać wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 czerwca 2016 roku (sygn. akt K 31/15, Dz.U.2016.1245), który uznał za niekonstytucyjne przepisy, które nie dają żadnych szans osobie ubezwłasnowolnionej, by sprawdzić, czy jest zamknięta w DPS w sposób zasadny.

Trybunał podkreślił, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona ma prawo do wyrażenia woli i preferencji w sprawach, które jej dotyczą, a sąd oraz każda inna instytucja publiczna mają obowiązek wysłuchać tę osobę oraz wziąć jej opinię pod uwagę. Potwierdza to, że pomimo braku zdolności do czynności prawnych opinia osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej nie może być ignorowana w toku podejmowania decyzji o jej przyjęciu do domu pomocy społecznej. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, regulujące umieszczanie osób ubezwłasnowolnionych całkowicie w domach pomocy społecznej przez ich opiekunów, są niezgodne z Konstytucją. Kontrolowane regulacje nie zapewniały osobom ubezwłasnowolnionym ochrony prawnej przed złą wolą ich opiekunów prawnych. Założenie, że opiekun prawny zawsze kieruje się wyłącznie dobrem podopiecznego, nie zawsze musi być prawdziwe.

Polecamy lekturę publikacji:

• Ubezwłasnowolnienie i inne formy wsparcia osób żyjących z chorobą otępienną, w tym z chorobą Alzheimera.
• OTĘPIENIE (DEMENCJA) – problemy prawne
• Asysta prawna jako element systemu wsparcia korzystania ze zdolności do czynności prawnych. Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną
• Jeśli nie ubezwłasnowolnienie, to co? Prawne formy wsparcia osób z niepełnosprawnością intelektualną. Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego