Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Przy podziale spadku w postaci mieszkania i rozliczaniu długu spadkowego sąd błędnie zastosował przepisy. W efekcie córki zmarłego nie dostały równowartości 1/3 spadku, a tylko 5%
• Błąd wynikający ze złego zastosowania przepisów prawa cywilnego można naprawić tylko za pomocą skargi nadzwyczajnej, stąd wniosek RPO do Sądu Najwyższego
• AKTUALIZACJA: 31 marca 2022 r. Sąd Najwyższy uwzględnił skargę nadzwyczajną Rzecznika, podzielając jego argumenty (sygn. akt I NSNc 422/21)

Pan D. miał odziedziczyć po swojej pierwszej żonie wkład mieszkaniowy w zamieszkiwanym wspólnie lokalu. Sprawa spadkowa toczyła się jednak już po jego śmierci, przez co w postępowaniu zamiast pana D. brały udział jego spadkobierczynie: druga żona i dwie dorosłe córki. Sąd przyznał im ten wkład i nakazał, aby wspólnie spłaciły pozostałych spadkobierców pierwszej żony pana D.

Problem wziął się z tego, że niemal równolegle toczyło się postępowanie spadkowe po panu D. Należące do niego mieszkanie przypadło drugiej żonie, a córkom należała się spłata w po 1/3 wartości spadku. Jednocześnie trzeba było też dokonać rozliczeń ze spadkobiercami pierwszej żony.

Sąd. dzieląc spadek po panu D., nie uwzględnił, że w międzyczasie jego spadkobierczynie spłaciły już należności wobec dzieci jego pierwszej żony, a obliczając kwoty ich wzajemnych rozliczeń błędnie pomniejszył wartość masy spadkowej o ten nieistniejący dług.

Skutek był taki, że zasądzone kwoty nie odpowiadały udziałowi w spadku: wdowa po panu D. dostała prawie połowę spadku po mężu, mimo że przypadało na nią tylko 1/3 (resztę miały dostać jego córki). Za to dzieci, spłacając wcześniej część długu, dostały po 5% majątku ojca. W konsekwencji  pomimo że wszystkie trzy spadkobierczynie dziedziczyły spadek w częściach równych, to wartość otrzymanych przez córki spłat jest znacznie mniejsza niż wartość udziału żony, której sąd przyznał na własność nieruchomość wchodzącą w skład spadku

RPO wywodzi, że zaskarżone orzeczenie wydane zostało z rażącym naruszeniem prawa to jest art. 1034 § 1 zd. 2 Kodeksu cywilnego przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, co doprowadziło do naruszenia art. 686 in fine Kodeksu postępowania cywilnego a w dalszej kolejności również art. 212 § 1 i § 2 w związku z art. 1035 Kodeksu cywilnego.

Najważniejsze fragmenty pisemnego uzasadnienia wyroku SN

Za zasadne należy uznać wszystkie zarzuty podniesione przez skarżącego, albowiem stanowią one pewien logiczny ciąg następstw w wyniku którego, doszło do ich naruszenia przez wydanie zaskarżonego postanowienia. Orzeczenie Sądu Okręgowego  z 5 kwietnia 2017 r. (…) w zaskarżonej części wydane zostało bowiem z rażącym naruszeniem prawa polegającym na błędnej wykładni i niewłaściwym zastosowaniu art. 1034 § 1 zd. 2 k.c., co doprowadziło do naruszenia art. 686 in fine k.p.c., a w konsekwencji do naruszenia również art. 212 § 1 i 2 w zw. z art. 1035 k.c.

(…)  W realiach niniejszej sprawy Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, że dług spadkowy (…)  został zapłacony przez wszystkie spadkobierczynie. Jednocześnie zaś uiszczone przez nie kwoty odpowiadały udziałom, w jakich nabyły one spadek, bowiem każda z nich uiściła 1/3 kwoty. Ustalenia te, kluczowe dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, nie budziły żadnych wątpliwości. Słusznie skarżący podnosi, że nie doszło do powstania sytuacji, o której mowa w art. 1034 § 1 zd. 2 k.c., tzn. że jeden ze spadkobierców spłacił dług w części przekraczającej wielkość jego udziału w spadku. W konsekwencji brak było również podstaw do wzajemnego rozliczenia wskazanego długu spadkowego pomiędzy spadkobierczyniami  (…)  tj. zastosowania art. 686 k.p.c. W chwili zamknięcia rozprawy dług już nie istniał, gdyż spadkobierczynie rozliczyły się z niego w sposób odpowiadający ich udziałom w spadku, tj. zgodnie z łączącym je stosunkiem wewnętrznym, kosztem swoich majątków osobistych. Dlatego wniosek Uczestniczki o jego rozliczenie powinien zostać oddalony. Mimo to, orzekający w sprawie Sąd Okręgowy przyjął do rozliczenia roszczenie, które już wygasło.

(…) W ocenie Sądu Najwyższego wskazane uchybienia, w postaci naruszenia art. 1034 § 1 zd. 2 k.c., art. 686 in fine k.p.c. oraz art. 212 § 1 i § 2 w zw. z art. 1035 k.c. mają charakter ewidentny, bezsporny i dający się stwierdzić bez głębszej analizy, a więc są rażące. Ich rezultatem było nieuprawnione uwzględnienie wniosku uczestniczki o rozliczenie długu spadkowego, skutkujące w dalszej kolejności bezpodstawnym pomniejszeniem spłat należnych wnioskodawczyniom, które podobnie jak uczestniczka spłaciły kosztem swoich majątków osobistych proporcjonalną do ich udziału w spadku część długu. Tym samym należy uznać, iż zaktualizowała się podstawa skargi nadzwyczajnej.

(…)  W wyniku rażącego naruszenia przepisów prawa doszło do nieuzasadnionego uszczuplenia majątku Wnioskodawczyń, przy jednoczesnym
wzbogaceniu się Uczestniczki postępowania. Będąc spadkobierczyniami swojego ojca (…), Wnioskodawczynie, na rzecz których - w związku z przyznaniem nieruchomości spadkowej na własność Uczestniczki – zasądzona została spłata, nie uzyskały bowiem ekwiwalentu przysługującego im udziału w spadku, przez co nie ulega wątpliwości, że naruszone zostały ich prawa majątkowe, które mają przecież fundamentalne znaczenie w społecznej gospodarce rynkowej, a zarazem ich prawo do dziedziczenia. Wynikająca stąd szkoda, wyrażająca się w różnicy pomiędzy kwotą zasądzoną, a tą, jaka powinna była zostać przyznana, gdyby nie doszło do rażącego naruszenia przez Sąd II instancji wskazywanych przepisów.

(…) Wydając orzeczenie, w którym w sposób całkowicie nieuzasadniony zmniejszył zasądzoną Wnioskodawczyniom kwotę spłaty, sąd naruszył nie tylko zaufanie do państwa, ale również bezpieczeństwo prawne jednostki związane z pewnością prawa, które powinno umożliwiać przewidywalność działań organów państwa, a także prognozowanie działań własnych. (…) Jednocześnie zaskarżone postanowienie godzi w konstytucyjne prawo dziedziczenia i prawo własności, podlegające szczególnej ochronie.

Na gruncie niniejszej sprawy działania podjęte przez sąd spadku nie doprowadziły do urzeczywistnienia prawa dziedziczenia spadkobierców zmarłego, w szczególności córek po zmarłym, które w wyniku zaskarżonego orzeczenia spadkowego zostały pozbawione części ułamkowej działu spadku przynależnej im z mocy ustawy. Tym samym zaskarżone orzeczenie spadkowe doprowadziło do uszczuplenia ich praw majątkowych. A zatem gwarantowana w Konstytucji R P ochrona tych praw stała się w istocie iluzoryczna, a więc w ocenie Sądu Najwyższego nie znajdują uzasadnienia twierdzenia pełnomocnika wnioskodawczyni, jakoby korzystanie z konstytucyjnie przysługujących uczestniczce praw było ich nadużyciem. 

SN orzekł zasądzenie od uczestniczki postępowania wskazanej kwoty tytułem spłaty.

IV.511.28.2020