Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Co się dzieje, kiedy Puszcza jest regularnie zamykana? Jak zachowują się strażnicy leśni wobec obrońców Puszczy? Jak narastają napięcia cywilizacyjne i na tle narodowościowym? Jak może na to reagować społeczeństwo obywatelskie? O tym wszystkim rzecznik praw obywatelskich rozmawiał w Teremiskach w Puszczy Białowieskiej.

W Teremiskach rzecznik praw obywatelskich odwiedził Fundację Edukacyjną Jacka Kuronia i Obóz dla Puszczy (patrz informacje niżej).  Spotkania odbyły się w ramach cyklu spotkań regionalnych RPO. Od 27 lutego do 2 marca odwiedza on: Radzyń Podlaski, Niemce, Lubartów, Biała Podlaska, Hajnówka, Bielsk Podlaski i Siemiatycze.

W Fundacji Edukacyjnej Jacka Kuronia rzecznik Adam Bodnar spotkał się z działaczami lokalnej społeczności.

• Grupa nieformalna „Lokalsi przeciwko wycince”.

Opowiadają o zakazach wstępu do lasu, które od 2016 r. nie są wprowadzane w związku z wycinką, ale maja uniemożliwiać korzystanie z lasu. To blokuje pracę przewodnikom (a jest to praca bardzo ważna dla wielu młodych ludzi, pozwala dorobić w sezonie letnim). Do tego brakuje informacji o planach wprowadzania zakazu wstępu do lasu. Całym kompleksem leśnym zarządzają trzy różne nadleśnictwa, które ze sobą  nie współpracują, co jeszcze bardziej utrudnia życie czy organizację turystyki, z której żyje okolica.

Lokalny samorząd współpracuje ściśle z Lasami Państwowymi i interes społeczności lokalnej łączy z interesem  państwowej jednostki organizacjnej. W efekcie relacje społeczne w okolicy pogarszają się. Ludzie sprzeciwiający się wycince Puszczy czują się wykluczeni i mają utrudniony dostęp do życia publicznego (np. odmowy udostępniania sal na spotkania w gminnych pomieszczeniach). Mieszkańcom przyjezdnym (z innych części Polski) odmawia się prawa do zabierania głosu w sprawach publicznych.

• Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków z siedzibą w Białowieży

Towarzystwo współpracuje z rolnikami  po to, by gospodarkę rolną prowadzić w sposób sprzyjający przyrodzie. Teraz pojawiły się problemy, o których wcześniej nie słyszano: utrudnienia przy aktualizacji w Krajowym Rejestrze Sądowym (pomyłki w dokumentacji), ustawa o obrocie ziemi pozbawia Towarzystwo prawa nabywania ziemi, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska wycofuje promesy na wkład własny do projektów unijnych.

Dziś żyjemy w świecie fałszywej alternatywy „las dla żuczków albo dla człowieka”. Sygnały płynące z Warszawy sprawiają, że na gorsze zmieniają się postawy ludzi wobec przyrody. Niszczą efekty wieloletniej pracy edukacyjnej. A bez niej niewiele się zmieni.

-> RPO w sprawie puszczy (Niestety, sprawą Puszczy musiał zająć się Trybunał w Luksemburgu, bo nie chciał się zająć tym nasz NSA)

• Napięcia na tle narodowościowym.

Dziedzictwo białoruskie tej ziemi jest marginalizowane. Np. organizuje się śpiewanie katolickich kolęd (organizowanie kolęd prawosławnych samorządowe władze traktują jako działania „antagonizujące”). Nie ma reakcji na gloryfikację tych, którzy krzywdzili lokalną społeczność (przykład – marsz w Hajnówce ku czci Burego, organizowany zresztą przez ludzi, którzy do Hajnówki przyjeżdżają). Brak reakcji władz publicznych na to jest szczególnie bolesny.

- Pisma RPO w sprawie marszu 11 listopada

-> RPO zajmuje się też sprawą nazistowskich symboli na lutowym marszu w Hajnówce

• Problem ogrzewania domów

Ludzie ogrzewają domy drewnem lub węglem – nie ma alternatywy. Państwo i samorządy nie dbają o to.

• Stara szkoła w Teremiskach

Gmina i Fundacja Edukacyjna im Jacka Kuronia miały wspólnie wykorzystać budynek starej szkoły na instytucję społeczną, która się będzie samofinansować. Projekt został wpisany w strategię rozwoju województwa. Ale model „społeczny” w Polsce nie działa. Mimo formalnie podjętych zobowiązań samorząd wojewódzki odrzucił projekt.

Spotkanie w Obozie dla Puszczy

Aktywiści Obozu dla Puszczy opowiedzieli rzecznikowi praw obywatelskich o działaniach w obronie Puszczy, o restrykcjach, jakie spotykały uczestników protestów.

W akcjach w obronie Puszczy biorą udział nie tylko Polacy, ale też obywatele innych państw. Na razie wyroki nakazowe za udział w akcjach protestacyjnych dostają tylko Polacy. Lasy Państwowe wytaczają tez sprawy cywilne – na razie przegrywają.

Adam Bodnar pogratulował obrońcom Puszczy skuteczności – dzięki ich aktywności i poświęceniu wycinka Puszczy została zatrzymana. Dokładnie wypytywał się o sytuację prawną, podstawy prawne zarzutów i to, jak przestrzegane są procedury, jak działa prokuratura.

Mówił też o działaniach RPO w sprawie Puszczy, w tym o postepowaniu w sądach administracyjnych. Przypomniał, że sprawa przepadła w Naczelnym Sądzie Administracyjnym. Dopiero interwencja Trybunału w Luksemburgu okazała się skuteczna.

O Fundacji Edukacyjnej Jacka Kuronia

Jest organizacją społeczną. Do 2015 roku działania programowe realizowała przede wszystkim z pieniędzy pozyskiwanych z dotacji oraz z darowizn Mecenasów Społecznych. W ostatnim czasie podstawą finansową działania są darowizny Mecenasów i odpis 1% dla OPP. Zarząd Fundacji pracuje społecznie. 

Fundacja prowadzi nieformalne dwie społeczne instytucje kultury w Teremiskach: Uniwersytet Powszechny im. Jana Józefa Lipskiego oraz Teatr. Historia Uniwersytetu Powszechnego w Teremiskach

Historia Uniwersytetu Powszechnego i Teatru w Teremiskach

Uniwersytet Powszechny – jego ideę i program – stworzyli Katarzyna i Paweł Winiarscy przy wsparciu Danuty i Jacka Kuroniów. Jacek Kuroń był pierwszym rektorem UP, po jego śmierci funkcji tej podjął się profesor Zygmunt Bauman. Od śmierci Profesora Uniwersytet nie ma rektora. Programowo Uniwersytet jest placówką nieformalną, konstruującą swój program w odpowiedzi na potrzeby adresatów i miejsca.

Przez pierwsze pięć lat działania (2002-2007) misją Uniwersytetu było przełamanie barier w dostępie do kultury i edukacji, jakie piętrzyły się przed młodzieżą z całej Polski. Był to dziewięciomiesięczny program stacjonarnych studiów w Teremiskach z możliwością kontynuacji w Warszawie. Program tworzony we współpracy ze studentami nawiązywał do tradycji Uniwersytetów Ludowych i polskiej oświaty niezależnej. Absolwentami Uniwersytetu w Teremiskach jest 98 osób z całej Polski. Wszyscy są samodzielni, większość z nich podjęła i ukończyła studia wyższe w trybie formalnym.

Od 2008 roku, kierując się nadal ideami głoszonymi i praktykowanymi przez Jacka Kuronia, Fundacja skupiła się na działaniu w terenie na którym mieści się Uniwersytet a więc przede wszystkim w gminie Białowieża oraz w powiecie hajnowskim.

Założony przez Fundację w 2004 roku w stodole Kasi i Pawła Winiarskich Teatr w Teremiskach stał się ważnym punktem na mapie kulturalnej województwa. Teatr jest sceną impresaryjną, prezentuje spektakle dla dorosłych, dzieci i młodzieży oraz koncerty muzyczne. Dorocznym dużym wydarzeniem są trzydniowe Spotkania Teatralne w Teremiskach. Przy teatrze działa dziecięco-młodzieżowa grupa teatralna "Wiejskaja dziatwa" pod kierunkiem reżyserki i aktorski Joanny Troc. "Sąsiedzi, których nie ma" – ostatni spektakl dzieci i młodzieży z Białowieży przywołuje pamięć społeczności żydowskiej mieszkającej tu przed wojną dom w dom z rodzinami białoruskimi i polskimi, prawosławnymi i katolickimi. Premiera spektaklu przyciągnęła prawie 500 widzów. 

W ciągu minionych lat Fundacja pracowała z różnymi grupami dzieci i młodzieży prowadząc programy dla białowieskich przedszkolaków (comiesięczne Spotkania z muzyką, czyli Filharmonia Narodową z Warszawy oraz akcja Białowieża czyta dzieciom, czyli głośne czytanie i zakup książek do przedszkolnej biblioteki), uczniów szkoły podstawowej i gimnazjum (warsztaty teatralne, muzyczne, filmowe, antydyskryminacyjne), dla więźniów Aresztu Śledczego w Hajnówce (Klub Filmowy, Festiwal Filmów o prawach człowieka) oraz seminaria, warsztaty, wakacyjne obozy dla dorosłych i młodzieży również białoruskiej i litewskiej. Fundacja stworzyła wirtualne Muzeum Teremiszczańskie oraz Wirtualne Muzeum Żydów w Białowieży. Wspólnie z Collegium Civitas Fundacja powołała do życia Białowieską Pracownię Społeczną w ramach której przeprowadzony został projekt badawczy: Światy społeczne Białowieży – diagnoza kapitału kulturowego.

We współpracy z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego Fundacja opracowała projekt generalnej przebudowy starej szkoły w Białowieży na muzeum narracyjne oraz przestrzeń spotkań, działań i wydarzeń kulturalnych. Środki na realizację tego programu zostały wpisane jako priorytet w Kontrakt Terytorialny Województwa Podlaskiego.

O Obozie dla Puszczy

Obóz to grupa osób działających na rzecz ochrony Puszczy Białowieskiej, ostatniego naturalnego nizinnego lasu Europy. Wierzą, że potrzebna jest obywatelska mobilizacja, bo petycje i inne dotychczasowe działania w sprawie ochrony Puszczy okazały się niewystarczające. Społeczną odpowiedzią na dewastację Puszczy było zawiązanie w maju 2017 roku oddolnego ruchu Obóz dla Puszczy.

Obóz prowadzi regularne patrole w terenie, monitorując skalę wycinek oraz ich umiejscowienie. Informacje zebrane w puszczy analizuje pod kątem legalności działań leśników, pisze raporty, które były na bieżąco podawane do wiadomości publicznej i stanowiły ważny argument oraz dowody rzeczowe w sprawie przed Trybunałem Sprawiedliwości UE.

Do tej pory zorganizował około 100 protestów, w tym blokad ciężkich maszyn (kombajny leśne, tzw. harvestery), które do 20 listopada 2017 roku pracowały na terenie całej Puszczy. W protesty zaangażowanych było ponad 1000 aktywistów i aktywistek z całego świata. Protesty Obozu dla Puszczy były kluczowym źródłem informacji do społeczeństwa o naruszeniach prawa w Puszczy Białowieskiej.

Wielu działaczy i działaczek Obozu  kieruje skargi do prokuratury na przekraczanie przez konkretnych funkcjonariuszy uprawnień podczas interwencji.

Według informacji Lasów Państwowych złożonych zostało już 187 pozwów przeciwko osobom uczestniczącym w pokojowych protestach w Puszczy. W każdym tygodniu w sądzie w Hajnówce odbywają się kolejne rozprawy dotyczące domniemanych wykroczeń (głównie z art. 151 i 157 KW, czyli przechodzenie przez teren objęty zakazem wstępu oraz nie zastosowanie się do polecenia opuszczenia terenu przez umundurowanych funkcjonariuszy). Odbyła się także ostatnio pierwsza sprawa cywilna w Białymstoku.

7 lutego 2018 roku zakończyła się ona oddaleniem pozwu firmy realizującej prace leśne z użyciem ciężkiego sprzętu oraz Lasów Państwowych. Sędzia wskazał, że żądania Lasów Państwowych zawarte w pozwie stanowią przykład nadużycia prawa i są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, z uwagi na szczególne znaczenie Puszczy Białowieskiej.