Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Służba Więzienna nie ma podstaw do prewencyjnego zakładania kajdanek osobom chorujących psychicznie w więziennych szpitalach psychiatrycznych
• Jedna z takich osób przez cztery miesiące brała udział w terapii z kajdankami zakładanymi z tyłu 
• Według lekarzy, może to tylko pogorszyć stan chorującego, czego Służba Więzienna nie dostrzega - podkreśla RPO, który wystąpił  o zaprzestanie takich działań
• Nie przewiduje ich bowiem ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, a Służba Więzienna bezpodstawnie powołuje się na ustawę o środkach przymusu bezpośredniego

Zaniepokojenie Adama Bodnara budzi prewencyjne zakładanie kajdanek chorującym psychicznie, przebywającym w więziennych szpitalach psychiatrycznych. Rzecznik wystąpił w tej sprawie do dyrektora generalnego Służby Więziennej gen. Jacka Kitlińskiego.

Chorujący miesiącami miał kajdanki zakładane z tyłu

RPO powołał się na sprawę skazanego, umieszczonego w oddziale psychiatrii sądowej Aresztu Śledczego w Szczecinie z powodu ostrych objawów choroby psychicznej. Był on agresywny wobec personelu, niszczył przedmioty w celi. Zastosowano wobec niego przymus bezpośredni w postaci unieruchomienia i podania leku - zgodnie z ustawą  o ochronie zdrowia psychicznego. Dyrektor aresztu, bez konsultacji z lekarzem prowadzącym, zalecił prewencyjne stosowanie kajdanek podczas pobytu skazanego poza celą - na podstawie ustawy o ośrodkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Przez cztery miesiące pacjent ten brał udział w terapii indywidualnej i grupowej z kajdankami założonymi na ręce z tyłu. Mógł je mieć założone z przodu jedynie podczas korzystania z więziennego telefonu.

Podczas kolejnego pobytu skazanego w tym oddziale kajdanki zastosowano wobec niego po tym, jak zabarykadował się w kąciku sanitarnym, odmówił przyjęcia leków, odnosił się wulgarnie do personelu i groził śmiercią. W ocenie lekarza nie było przesłanek do stosowania przymusu bezpośredniego. Dyrektor aresztu zdecydował jednak - nie prosząc o opinię lekarza - o prewencyjnym zakładaniu kajdanek na ręce z tyłu. Trwało to dwa miesiące, mimo że lekarz dostrzegł znaczną poprawę  i wniósł o złagodzenie zaleceń ochronnych.

Kajdanki nie są środkiem leczniczym

Służba Więzienna stosuje środki przymusu bezpośredniego wobec więźniów na podstawie ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej - w celu zapobieżenia ucieczce i zapobieżenia agresji lub autoagresji, a także prewencyjnie. RPO nie kwestionuje stosowania tych środków wobec osób naruszających porządek i bezpieczeństwo, które są zdrowe i mogą świadomie kierować swoim postępowaniem. - Natomiast w przypadku osób chorujących psychicznie, niezdolnych do racjonalnego postrzegania i postępowania, działania muszą być zgodne zarówno z obowiązującym stanem prawnym, jak i ze standardami obowiązującymi w procesie leczenia - podkreśla Adam Bodnar.

Przypomina, że model postępowania leczniczego, gdy bezpieczeństwo chorego i otoczenia jest zagrożone, wskazuje ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Dopuszcza ona przymus wobec pacjenta, który prezentuje zaburzenia psychiczne i stwarza  niebezpieczeństwo. Wtedy - i tylko wtedy - można zastosować przymus bezpośredni w postaci: przytrzymania, przymusowego zastosowania leków, unieruchomienia oraz izolacji. Decyduje o tym lekarz, a każdy taki przypadek wpisuje się w dokumentacji medycznej. - Przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego nie przewidują prewencyjnego stosowania przymusu bezpośredniego - podkreśla rzecznik. Ustawa ta w ogóle nie przewiduje też zakładania kajdanek.

Jak wskazuje rzecznik, wobec osoby z zaburzeniami psychicznymi stosuje się środki lecznicze. Taki właśnie charakter ma przymus bezpośredni określony w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego. Kajdanki natomiast nie należą do środków leczniczych

Więziennicy nie widzą zagrożeń dla chorego - naukowcy tak  

RPO przypomina, że Rzecznik Praw Pacjenta w wystąpieniu do Komendanta Głównego Policji z 2016 r. uznał za niedopuszczalne zakładanie kajdanek osobom z zaburzeniami psychicznymi przewożonym do szpitala psychiatrycznego, gdyż utrudnia to udzielanie pomocy. Zdarzało się np. że nie można było choremu zdjąć kajdanek i konieczna była interwencja ślusarza. Kajdanki utrudniają czynności medyczne np. przy ataku padaczki, kiedy ich zdjęcie jest prawie niemożliwie, a ryzyko urazów mechanicznych duże.

- Rygor więzienny nie sprzyja procesowi zdrowienia, a podejmowane przez Służbę Więzienną działania, mające na celu zwiększenie dolegliwości, mogą prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia chorego – podkreśla Adam Bodnar. Nie dostrzegając zagrożeń dla zdrowia ze stosowania kajdanek wobec osób chorujących psychicznie, Służba Więzienna stoi na stanowisku, iż przepisy zezwalają na stosowanie przymusu bezpośredniego wobec osoby z zaburzeniami psychicznymi na podstawie ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej - nawet w celach prewencyjnych.

Rzecznik powołał się na opinię prof. Janusza Heitzmana, dyrektora Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, który wyraził zdecydowany sprzeciw wobec takiego postępowania. - Stosowanie w więziennych szpitalach psychiatrycznych tak dotkliwych i represyjnych środków nie służy procesowi zdrowienia, wręcz przeciwnie, doprowadzić może do pogorszenia stanu psychicznego pacjenta z zaburzeniami psychicznymi - napisał profesor w opinii dla RPO. Ocenił też, że stosowanie kajdanek względem osób z psychozą nie tylko nie opanuje zachowań agresywnych pacjenta, ale najpewniej je wzmocni.

RPO: zapobiegać niehumanitarnemu traktowaniu

Sposób postępowania wobec osób chorujących psychicznie wyznaczają standardy postępowania leczniczego, w tym wskazane w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, niezależnie od tego, czy pacjent przebywa w więziennej placówce, czy korzysta ze świadczeń publicznej służby zdrowia - podsumowuje Adam Bodnar. Tylko takie działanie może zapobiec sytuacjom, w których dochodzi do pogwałcenia wolności osobistej i naruszenia nietykalności cielesnej człowieka oraz niehumanitarnego traktowania osoby chorej. Stanowi o tym wprost art. 3 pkt 4 ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, w myśl którego ustawy nie stosuje się do przymusu bezpośredniego lub zasad użycia lub wykorzystania broni palnej, o których mowa w ustawie z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego.

Dlatego rzecznik zwrócił się do Dyrektora Generalnego SW o podjęcie działań, które wyeliminują stosowanie przez SW przymusu bezpośredniego wobec więźniów objętych leczeniem w szpitalach psychiatrycznych.

IX.517.1564.2017