Biuletyn Informacji Publicznej RPO

25 stycznia 2018 r. Sąd Najwyższy (sygn. I KZP 10/17) wydał postanowienie o odmowie podjęcia uchwały w sprawie pytania prawnego przekazanego mu przez Sąd Okręgowy w G.:

„Czy wobec zmiany treści przepisu art. 209 k.k. wprowadzonej ustawą z dnia 23 marca 2017 roku o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2017 poz. 952) w postępowaniu wykonawczym wyznacznikiem możliwości dalszego prowadzenia postępowania - z uwagi na treść art. 4 § 4 k.k. - powinien być opis czynu w prawomocnym wyroku i zespół znamion tym zawarty, co skutkować może umorzeniem postępowania wykonawczego z uwagi na zatarcie skazania w oparciu o art. 15 § 1 k.k.w. czy też kontrola kompletności znamion w obecnym ujęciu art. 209 k.k. może być przeprowadzana przez ustalenia faktyczne oparte o cały materiał dowodowy zawarty w aktach sprawy?”

Sąd Najwyższy wskazał, iż przedstawione pytanie prawne nie miało znaczenia dla rozstrzygnięcia o zarzutach środka odwoławczego w sprawie, przez co nie miało charakteru pytania konkretnego, a raczej abstrakcyjnego. Z tych przyczyn odmówił podjęcia uchwały.

Sąd Najwyższy przypomniał, że art. 209 § 1 k.k. w jego brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 23 marca 2017 roku (Dz. U. 2017, poz. 952), odwoływał się do dwóch źródeł obowiązku opieki przez łożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby, którego niewykonanie, w określonych w tym przepisie okolicznościach, dawało podstawę przyjęcia popełnienia czynu zabronionego. Były to ustawa lub orzeczenie sądowe. Z mocy ustawy obowiązek taki obciążał osoby krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo, małżonków, przysposabiającego i powinowatych. Natomiast orzeczenie sądowe stanowiło źródło obowiązku opieki polegającego na łożeniu na utrzymanie innej osoby aniżeli osoba najbliższa, jeżeli przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu cywilnego albo innej ustawy pozwalały na zobowiązanie takiej osoby do świadczeń polegających na dostarczaniu osobie uprawnionej środków utrzymania (renta stała jako odszkodowanie za trwałe uszkodzenie ciała, jeżeli renta ma charakter łożenia na utrzymanie; renta dożywotnia w zamian za dożywocie, orzeczenie o zabezpieczeniu roszczeń alimentacyjnych).

Po nowelizacji art. 209 k.k. nastąpiła dekryminalizacja jedynie w odniesieniu do takich zachowań sprawców, będących zobowiązanymi na podstawie ustawy do łożenia na utrzymanie osoby najbliższej, wobec których obowiązek alimentacyjny nie został określony co do jego wysokości w orzeczeniu sądu, ugodzie lub umowie. W pozostałej części, w odniesieniu do wynikającego z ustawy obowiązku alimentacyjnego, przestępność takich zachowań nie uległa zniesieniu.

W ocenie SN kryminalizacją obecnie objęte są więc także takie sytuacje, w których niewykonywany obowiązek alimentacyjny wynika z ustawy. W odróżnieniu jednak od poprzedniego stanu prawnego, nie każde uchylanie się od takiego ustawowego obowiązku (przy założeniu spełnienia pozostałych znamion) będzie stanowiło przestępstwo, a tylko takie, gdy ustawowy obowiązek został skonkretyzowany co do jego wysokości.

W obecnym brzmieniu art. 209 § 1 k.k., jeżeli obowiązek alimentacyjny dotyczy osób najbliższych i wynika z powołanych już wyżej przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nadal jego źródłem, i to samoistnym, jest ustawa. Orzeczenie sądu, ugoda lub umowa, określające wysokość takiego świadczenia, ma wyłącznie, o czym już była mowa, charakter deklaratoryjny i nie stanowi w tym wypadku źródła obowiązku opieki polegającego na łożeniu na utrzymanie osoby uprawnionej.

Sąd Najwyższy wskazał, że przepis art. 4 § 4 k.k. nakazuje jedynie ustalić, czy czyn objęty wyrokiem jest nadal czynem zabronionym pod groźbą kary. Porównaniu podlega więc nie zespół ustawowych znamion określony w obu ustawach, a to czy konkretne przestępstwo (rozumiane jako zachowanie będące zdarzeniem historycznym), którego dotyczy prawomocny wyrok, jest nadal zabronione przez ustawę, która weszła w życie po uprawomocnieniu się orzeczenia. Bez znaczenia pozostaje więc to, czy opis czynu przypisanego odpowiada znamionom typu czynu zabronionego określonym w nowej ustawie tak długo, jak długo konkretne zachowanie w całości realizuje znamiona czynu zabronionego pod groźbą kary zawarte zarówno w starej jak i nowej ustawie.

TEZA: Zarówno przed zmianą art. 209 § 1 k.k., dokonaną ustawą z dnia 23 marca 2017 roku o zmianie ustawy -  Kodeks  karny oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. 2017, poz. 952), jak i po nowelizacji, ustawa stanowi jedno ze źródeł obowiązku alimentacyjnego, z tym że od dnia 31 maja 2017 r. obowiązek ten musi być skonkretyzowany co do jego wysokości w orzeczeniu sądowym, ugodzie zawartej przed sądem albo innym organem albo w innej umowie.