Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Chodzi o rozstrzygnięcie, czy decydując o warunkowym przedterminowym zwolnieniu sąd stosuje również ogólne dyrektywy wymiaru kary (art. 77 § 1 w zw. z art. 56 w zw. z art. 53 k.k.), czy też orzeka wyłącznie w oparciu o przesłanki wskazane w art. 77 § 1 k.k.? (IX.517.407.2015).

Rzecznik Praw spotkał się z  rozbieżnościami w orzecznictwie sądowym dotyczącymi stosowania ogólnych dyrektyw wymiaru kary przy ocenie zasadności udzielenia warunkowego przedterminowego zwolnienia. W części sądów ukształtowała się jednolita linia orzecznicza w tym zakresie, w innych zaś występowały rozbieżności w orzeczeniach, nawet na obszarze tej samej apelacji. RPO złożył więc pytanie prawne do Sądu Najwyższego po to, by rozwiać wątpliwości orzecznicze.

26 kwietnia 2017 r. Sąd Najwyższy w poszerzonym siedmioosobowym składzie wskazał, że wyłączną podstawą orzekania o warunkowym przedterminowym zwolnieniu są przesłanki określone w art. 77 § 1 k.k., nie ma zaś do niego zastosowania przepis art. 56 k.k. odsyłający do dyrektyw wymiaru kary określonych w art. 53 k.k. Tym samym Sąd Najwyższy zgodził się z argumentacją Rzecznika Praw Obywatelskich i stanowiskiem Prokuratora Prokuratury Krajowej, które było zbieżne z wnioskiem RPO.

Komentarz dr. Marcina Mazura, zastępcy dyrektora Zespołu do spraw Wykonywania Kar w Biurze RPO

Należy mieć nadzieję, iż dzisiejsza uchwała Sądu Najwyższego przetnie rozbieżności związane z wykładnią przesłanek orzekania o warunkowym przedterminowym zwolnieniu.

Przesłanki orzekania o warunkowym przedterminowym zwolnieniu akcentowane przez niektóre sądy powszechne, które wskazywały, iż udzielając warunkowego przedterminowego zwolnienia należy mieć na uwadze prewencję ogólną (np. potrzebę kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa) zostały odrzucone, jako te, które nie powinny mieć wpływu na decyzję sądu. Sąd orzekając o udzieleniu warunkowego przedterminowego zwolnienia albo o jego odmowie będzie badał, czy skazany de facto został zresocjalizowany, czy cele kary pozbawienia wolności, tj. wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa, zostały osiągnięte.

Trzeba pamiętać, iż orzeczenie o warunkowym przedterminowym zwolnieniu jest fakultatywne i nie stanowi prawa podmiotowego skazanego, co akcentuje wyraźnie orzecznictwo Sądu Najwyższego (I KZP 15/98) i Trybunału Konstytucyjnego (SK 21/99).

Orzekanie o warunkowym przedterminowym zwolnieniu z pominięciem przesłanek ogólnoprewencyjnych, nie powinno wpływać negatywnie na potrzebę kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa, bowiem w myśl dyspozycji art. 77 § 1 k.k. skazany, wobec którego orzeczono warunkowe przedterminowe zwolnienie, to skazany, który spełnia przesłanki indywiduwalnoprezwencyjne, tj. jego postawa, właściwości i warunki osobiste, okoliczności popełnienia przestępstwa oraz zachowanie po jego popełnieniu i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego i przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa. Jego prognoza kryminologiczna jest pozytywna.

Zatem osoba pozbawiona wolności, która opuszcza zakład karny wskutek orzeczenia warunkowego przedterminowego zwolnienia, to osoba która swoim zachowaniem i postawą daje podstawy aby sądzić, iż nastąpiła w niej oczekiwana przemiana. Trzeba pamiętać, że przy orzekaniu o warunkowym przedterminowym zwolnieniu bierze udział prokurator (art. 161 § 1 k.k.w.) i w sytuacji, gdy sprzeciwi się on udzieleniu warunkowego przedterminowego zwolnienia, postanowienie o jego udzieleniu staje się wykonalne z chwilą uprawomocnienia (art. 162 § 2 k.k.w. w zw. z art. 154 § 1 k.k.w.).

Stanowisko RPO

Pismem z dnia 17 stycznia 2017 r. Rzecznik Praw Obywatelskich skierował do Sądu Najwyższego wniosek o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego i podjęcie uchwały przez poszerzony skład sędziów SN. RPO wskazał, iż ujawniły się rozbieżności w wykładni art. 77 § 1 w zw. z art. 56 w zw. z art. 53 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jednolity: Dz. U. z 2016 r. poz. 1137).

Pytanie prawne, jakie skierował do SN RPO brzmiało:

„Czy rozstrzygając o warunkowym przedterminowym zwolnieniu sąd stosuje również ogólne dyrektywy wymiaru kary (art. 77 § 1 w zw. z art. 56 w zw. z art. 53 k.k.), czy też orzeka wyłącznie w oparciu o przesłanki wskazane w art. 77 § 1 k.k.?”

We wniosku zaprezentowano dwie linie orzecznicze sądów powszechnych. Pierwsza, opiera się na wskazaniu, że ogólne dyrektywy wymiaru kary (w tym wzgląd na prewencję ogólną), należy uwzględniać przy orzekaniu o udzieleniu bądź odmowie udzielenia warunkowego przedterminowego zwolnienia. Sądy w swoich orzeczeniach odwoływały się do dyspozycji art. 56 k.k., który z kolei odsyła do odpowiedniego stosowania ogólnych i szczególnych dyrektyw sądowego wymiaru kary (art. 53, art. 54 i art. 55 k.k.).

Druga linia orzecznicza, która zarysowała się w orzecznictwie sądowym, opiera się na przyjęciu, że orzekając o warunkowym przedterminowym zwolnieniu należy się kierować wyłącznie przesłaniami określonymi w art. 77 § 1 k.k., tj. ustaleniem, iż postawa, właściwości i warunki osobiste skazanego, okoliczności popełnienia przestępstwa oraz zachowanie po jego popełnieniu i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego i przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa. Wyraźnie podkreśla się, że orzekając o warunkowym przedterminowym zwolnieniu należy mieć na uwadze czy cele kary pozbawienia wolności (art. 67 § 1 k.k.w.) zostały zrealizowane, tj. czy skazany poddał się resocjalizacji i wyraża wolę przestrzegania porządku prawnego.

Rzecznik wskazał, iż przychyla się do zarysowanej drugiej z linii orzeczniczych, podnosząc jednocześnie, że rozstrzygając w przedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia, nie powinny mieć znaczenia przesłanki sądowego wymiaru kary, w tym w szczególności prewencja ogólna albowiem udzielenie tego środka uzależnione jest od przekonania sądu o pozytywnej prognozie kryminologicznej co do osoby skazanego, opartej na kryteriach wymienionych w art. 77 § 1 k.k. oraz zrealizowania resocjalizacyjnych celów kary pozbawienia wolności określonych w art. 67 § 1 k.k.w.

RPO zauważył, iż występowanie wzajemnie sprzecznych linii orzeczniczych sądów, których źródłem jest odmienna wykładnia omawianych norm prawnych, podważa zasadę zaufania obywateli do państwa i prawa. W omawianym aspekcie, nie można również pominąć funkcji gwarancyjnej art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, który zapewnia obywatelowi realizację jego podmiotowego prawa do sprawiedliwego rozpoznania sprawy przez sąd.

Wobec powyższego w ocenie Rzecznika art. 77 § 1 k.k. samodzielnie i w sposób kompletny określa przesłanki, którymi powinien kierować się sąd orzekając o warunkowym przedterminowym zwolnieniu. Nie zawiera też odesłania uprawniającego sąd do stosowania w tym zakresie innych przepisów Kodeksu karnego, w tym art. 56 k.k. w zw. z art. 53 k.k.

Stanowisko Prokuratury Krajowej

Prokurator Prokuratury Krajowej w swoim piśmie z dnia 15 lutego 2017 r. wskazał, że wnosi o podjęcie uchwały o treści: „Wyłączną podstawą orzekania o warunkowym przedterminowym zwolnieniu są przesłanki określone w art. 77 § 1 k.k., nie ma zaś do niego zastosowania przepis art. 56 k.k. odsyłający do dyrektyw wymiaru kary określonych w art. 53 k.k.”

Uzasadniając swoje stanowisko Prokurator podniósł, że ujawniły się rozbieżności w wykładni przepisów, wskazując na potrzebę podjęcia uchwały. Wskazał również, że kluczowe znaczenie przy rozstrzygnięciu tego zagadnienia prawnego ma interpretacja pojęcia „tylko wówczas”, którym posługuje się art. 77 § 1 k.k. Prokurator zauważył, iż użyty w art. 77 § 1 k.k. zwrot „tylko wówczas” ma podwójne znaczenie: a) ogranicza okoliczności, które ocenia sąd przy ustalaniu prognozy społeczno-kryminologicznej tylko do tych (a więc - żadnych innych), które wymienia ten przepis; b) pozwala na ocenę tejże prognozy tylko przy uwzględnieniu tych okoliczności.

Prokurator przywołał także stanowisko doktryny, które jest niejednolite i może determinować oceny sądów. Prokurator jako jeden z argumentów na rzecz drugiej z linii orzeczniczych przywołał treść uzasadnienia rządowego projektu kodeksu karnego, gdzie wskazano, że „warunkowe zwolnienie jest w istocie warunkową rezygnacją z wykonania części (reszty) orzeczonej kary pozbawienia wolności i poddaniem sprawcy procesowi resocjalizacji w warunkach kontrolowanej wolności, a więc stanowi niejako przedłużenie procesu resocjalizacji w zmienionych warunkach, mające na celu przystosowanie sprawcy do życia na wolności z pomocą kuratora sądowego (innej osoby, organizacji) oraz w związku z nałożonymi obowiązkami”

Ustne uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego

Na rozprawie z dnia 26 kwietnia 2017 r. Sąd Najwyższy w poszerzonym siedmioosobowym składzie (SSN W. Kozielewicz, SSN W. Wróbel, SSN T. Artymiuk, SSN K. Cesarz, SSN M. Gierszon, SSN M. Laskowski, SSN R. Malarski) wskazał, że podejmuje uchwałę, iż wyłączną podstawą orzekania o warunkowym przedterminowym zwolnieniu są przesłanki określone w art. 77 § 1 k.k., nie ma zaś do niego zastosowania przepis art. 56 k.k. odsyłający do dyrektyw wymiaru kary określonych w art. 53 k.k. Orzeczenie zapadło z jednym zdaniem odrębnym SSN W. Kozielewicza.

W ustnym uzasadnieniu sędzia sprawozdawca SSN T. Artymiuk wskazał, że istnieje rozbieżność w wykładni art. 77 k.k. w zw. z art. 56 w zw. z art. 53 k.k., co uprawnia Sąd Najwyższy do podjęcia uchwały. Sędzia sprawozdawca wskazał, iż przy udzieleniu odpowiedzi co do wykładni tych przepisów nie można odwołać się do stanowiska doktryny gdyż są one zasadniczo przeciwne, ewentualnie pośrednie między przyjętymi liniami orzeczniczymi.

SSN T. Artymiuk podniósł, że interpretację należy rozpocząć od wyjaśnienia dyspozycji art. 56 k.k., który wskazuje, że przepisy art. 53, art. 54 § 1 oraz art. 55 stosuje się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w tym kodeksie. Bardzo ważne jest wskazanie mówiące o odpowiednim stosowaniu tych przepisów, do instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia. Odpowiednie stosowanie w orzecznictwie Sądu Najwyższego jest rozumiane w ten sposób, że przepis, który ma być stosowany odpowiednio ma zastosowanie wprost, bądź z odpowiednimi modyfikacjami, albo też nie stosuje się go w ogóle. Wskazał on, iż przepis art. 77 k.k. ma zastosowanie do sądowego wymiaru kary tylko wówczas, gdy sąd orzekający korzysta z dyspozycji art. 77 § 2 k.k., wyznaczając surowsze ograniczenia do skorzystania przez skazanego z warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Sąd Najwyższy wskazał, że można się zgodzić, iż dokonując interpretacji zwrotu „tylko wówczas” o którym mowa w art. 77 § 1 k.k. na gruncie wykładni językowej (leksykalnej) należy dojść do wniosku, że wyklucza on stosowanie innych przesłanek, jednakże mając na uwadze język prawny, nie jest to już tak oczywiste.

SSN T. Artymiuk zaznaczył również, że kierując się regułami wykładni systemowej należy dostrzec, że art. 56 k.k. został umiejscowiony w rozdziale VI Kodeksu karnego zatytułowanym Zasady wymiary kary i środków karnych i odnosi się on bez wątpienia do fazy wyrokowania, natomiast art. 77 k.k. jest umiejscowiony w rozdziale VIII Środki związane z poddaniem sprawcy próbie, który określa reakcję sądu na etapie wyrokowania (warunkowe umorzenie postępowanie, warunkowe zawieszenie wykonania kary) oraz na etapie wykonania kary (warunkowe przedterminowe zwolnienie). Pomimo zamieszczenia przepisów dotyczących warunkowego zwolnienia w rozdziale VIII, warunkowe przedterminowe zwolnienie nie jest typowym środkiem probacyjnym, ponieważ nie stanowi środka reakcji na popełnione przez sprawcę przestępstwo, związanego z poddaniem sprawcy próbie.

Sędzia sprawozdawca zauważył, iż nie ma wątpliwości, iż warunkowe przedterminowe zwolnienie jest związane nie z orzekaniem, a z wykonywaniem kary pozbawienia wolności (uchwała pełnego składu Izby Karnej SN z dnia 11 stycznia 1999 r., I KZP 15/98). Podobnie wypowiedział się w tej kwestii Trybunał Konstytucyjny, wskazując, że warunkowe zwolnienie „nie wiąże się z orzekaniem o karze, ale z wykonywaniem kary i kieruje się swoistymi dyrektywami” (wyrok TK z dnia 10 lipca 2000 r., SK 21/99, OTK 2000, nr 5, poz. 144).

Sąd Najwyższy wskazał, iż przy interpretacji art. 77 § 1 k.k. nie możemy tracić z oczu celu wykonywania kary pozbawienia wolności, który jest celem szczególnoprewencyjnym, związanym z osobą skazanego. SSN T. Artymiuk podniósł, iż wątpliwości nie pozostawia odwołanie się do wykładni funkcjonalnej. Zaznaczył, że ustawodawca uchwalając kodeks karny z 6 czerwca 1997 r. odszedł od przesłanki ogólnoprewencyjnej branej pod uwagę przy orzekaniu warunkowego przedterminowego zwolnienia na mocy kodeksu karnego z 1969 r. (art. 90 § 1).

Reasumując, sędzia sprawozdawca wskazał, iż wolą ustawodawcy było aby orzekając o warunkowym przedterminowym zwolnieniu, mieć na uwadze przesłanki związane z prewencją indywidualną, określone w art. 77 § 1 k.k.