Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Projekt ws. wysłuchania dzieci nie uwzględnia szczególnej sytuacji osób g/Głuchych ani specyficznej pozycji polskiego języka migowego
• Nie zawiera on także rozwiązań wspomagających dzieci z deficytami uwagi (ADD) oraz z nadpobudliwością psychoruchową z deficytem uwagi (ADHD)
• Szczególne warunki wysłuchania osób z niepełnosprawnościami powinny zaś dotyczyć także osób, które mają widoczne trudności związane z jakimś rodzajem niepełnosprawności, choć nie mają stosownego orzeczenia

Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk przedstawił MS uwagi do projektu rozporządzenia MS ws. sposobu przygotowania i przeprowadzenia wysłuchania dziecka oraz warunków, jakim mają odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich wysłuchań. Zastępca RPO Valeri Vachev przekazał zaś opinię nt. projektu rozporządzenia MS ws. sposobu przygotowania wysłuchania osoby niepełnosprawnej oraz warunków, w jakich powinno odbywać się wysłuchanie.

Wysłuchania dziecka 

Projekt nie uwzględnia szczególnej sytuacji osób g/Głuchych ani specyficznej pozycji polskiego języka migowego (PJM - nie mylić z SJM, systemem językowo-migowym, który nie jest naturalnym językiem osób g/Głuchych). Dla g/Głuchych dzieci język polski jest językiem obcym, a dodatkowo w dużej mierze, zwłaszcza u młodszych dzieci, językiem nieznanym. W takiej sytuacji będzie konieczne zapewnienie obecności tłumacza języka migowego PJM. Warto w projekcie wymienić ten język w sposób szczególny. 

Projekt nie zawiera także rozwiązań wspomagających dzieci z deficytami uwagi (ADD) oraz z nadpobudliwością psychoruchową z deficytem uwagi (ADHD). Sytuacja takich dzieci nie jest identyczna z sytuacją dzieci rozwijających się w spektrum autyzmu ani dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, chociaż niektóre z dostosowań mogą być podobne.

Ponadto warto rozważyć uwzględnienie nie tylko rodzaju niepełnosprawności, ale także specjalnych potrzeb dziecka, opisanych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. Stąd poza wymienieniem „akt sprawy, wysłuchania albo przesłuchania rodzica, opiekuna bądź osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, wywiadu kuratora lub opinii biegłego" warto w tym miejscu przywołać także orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawności.

Warto rozważyć też uzależnienie zawiadamiania o terminie wysłuchania oraz zobowiązywania do przyprowadzenia dziecka na wysłuchanie od tego, czy dany rodzic lub rodzice nie są pozbawieni władzy rodzicielskiej lub ograniczeni w wykonywaniu tej władzy. W przeciwnym razie dosłowna treść przepisu nakazuje informować oboje rodziców niezależnie, czy i w jakim zakresie wykonują oni władzę rodzicielską nad wysłuchiwanym dzieckiem.

Warto skorzystać ze zmian, wprowadzonych przez art. 6 pkt 11 lit. a ustawy o zmianie Kodeksu postępowania karnego i wskazać wyraźnie, że pouczenia i wyjaśnienia dla małoletniego świadka i pokrzywdzonego mogą być opisowe lub graficzne.

Rozporządzenie powinno też zawierać wzory pouczeń i wyjaśnień dla małoletniego pokrzywdzonego i świadka. RPO sugeruje, by prace nad tymi wzorami były prowadzone równoległe z pracami nad wzorami na potrzeby postępowania karnego i w porozumieniu między zespołami opracowującymi te wzory na potrzeby KPC i KPK.

Należy rozważyć zmianę art. 2162 § 2 Kpc - z uwagi na to, że w myśl tego przepisu „w wysłuchaniu dziecka, oprócz sędziego, może brać udział wyłącznie biegły psycholog". Przepis rangi podustawowej, przewidujący udział w wysłuchaniu dziecka także tłumacza języka, którym posługuje się dziecko lub biegłego z zakresu komunikacji wspomagającej lub alternatywnej, może zostać uznany za sprzeczny z tym przepisem rangi ustawowej. 

Nie  jest też w pełni jasne, dlaczego możliwość obejrzenia miejsca wysłuchania została przewidziana jedynie dla dzieci w spektrum autyzmu lub z niepełnosprawnością intelektualną. Należy rozważyć zasadność zapewnienia takiej możliwości każdemu dziecku.

Wysłuchania osób z niepełnosprawnościami 

Szczególne warunki wysłuchania osób z niepełnosprawnościami powinny dotyczyć nie tylko osób, które legitymują się orzeczeniem o niepełnosprawności, lecz także tych, które w sposób widoczny mają trudności związane z jakimś rodzajem niepełnosprawności, choć nie mają stosownego orzeczenia.

Projekt zawiera definicję komunikacji alternatywnej, która obejmuje jednak komunikacji z wykorzystaniem mimiki twarzy oraz gestów, które są kluczowe w komunikacji z osobami z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim. Warto rozważyć uwzględnienie nie tylko rodzaju niepełnosprawności, ale także szczególnych potrzeb osoby z niepełnosprawnością, opisanych w stosownym orzeczeniu dotyczącym niepełnosprawności.

W projekcie przewidziano przedstawienie osobie z niepełnosprawnością przez sąd planu przeprowadzania wysłuchania i wskazano formy tego przedstawienia, tj. ustną, na piśmie i w formie graficznej. Należy uwzględnić szczególną sytuację osób g/Głuchych i wskazać, że sąd przedstawia plan przeprowadzania wysłuchania również w tłumaczeniu na PJM, jeśli jest to uzasadnione potrzebami osoby.

Projekt uwzględnia poziom sprawności ruchowej i sposób komunikacji, ale bierze pod uwagę rutyny dnia i możliwego poziomu koncentracji. W przypadku osób przyjmujących leki na koncentrację ich wysłuchanie może okazać się możliwe wyłącznie w godzinach porannych, a po południu - utrudnione.

Wg Kodeksu postępowania karnego przed pierwszym przesłuchaniem osoba przesłuchiwana dostaje informacje o jego przebiegu, sposobie i warunkach. Tymczasem w projekcie nie ma  terminu dotyczącego odpowiedniego wyprzedzenia. Takie wcześniejsze zapoznanie się z przebiegiem planowanego wysłuchania jest szczególnie istotne w przypadku osób w spektrum autyzmu, które bez uprzedzenia mogą mieć trudności w przygotowaniu się do wysłuchania. W przypadku silnego wzburzenia i nagłych zmian mogą również wystąpić zachowania trudne, stąd udzielenie informacji z odpowiednim wyprzedzeniem wydaje się kluczowe z perspektywy wskazanej grupy.

Należy rozważyć wprowadzenie do projektu obowiązku sporządzenia zawiadomienia o wysłuchaniu oraz jego planu.

Wyjście naprzeciw potrzebom osób o ograniczonej sprawności ruchowej wymaga, aby budynek sądu był dostępny jako taki, a przynajmniej, aby dostępne było wejście do sądu, jego otoczenie i pomieszczenia na parterze, gdzie ma się odbyć wysłuchanie. O ile w nowo budowanych sądach zapewnienie dostępności nie powinno stanowić problemu, to w starszym budownictwie dostępność może stanowić wyzwanie.

Projekt uwzględnia możliwość wysłuchania w salach przystosowanych dla potrzeb osób słabosłyszących lub przy wykorzystaniu urządzenia przenośnego ułatwiającego komunikację z tymi osobami. Pominięto jednak urządzenia inne niż przenośne, np. pętle indukcyjne montowane na stałe.

System przesłuchania na odległość powinien być wykorzystywany jak najszerzej. Jeśli jednak osoba z niepełnosprawnością wyrazi wolę wysłuchania w budynku sądu należy jej to umożliwić.

Projekt stanowi realizację delegacji ustawowej z Kpc, w którym mowa jest o „osobie niepełnosprawnej". Niemniej określeniem bliższym standardom Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, jest określenie „osoba z niepełnosprawnością". Nowo uchwalane przepisy powinny uwzględniać tę zmianę terminologiczną.

XI.071.3.2024, IV.510.12.2024