Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich przygotował raport pt. "Wsparcie uczniów z niepełnosprawnościami przez nauczycieli współorganizujących proces edukacyjny, pomoc nauczyciela oraz asystenta osobistego ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi”  
• Celem było ustalenie zakresu wsparcia, jakiego potrzebują ci uczniowie, aby zapewnić im efektywną realizację prawa do edukacji oraz zidentyfikować trudności i bariery 
• Efektem badania są rekomendacje mające na celu wypracowanie rozwiązań na rzecz uruchomienia wsparcia asystenckiego dla uczniów ze szczególnymi potrzebami w przedszkolach i szkołach, z uwzględnieniem postanowień Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych 
• RPO Marcin Wiącek przekazuje raport Minister Edukacji z nadzieją, że umożliwi to podjęcie działań na rzecz poprawy sytuacji tych uczniów 

Rzecznik Praw Obywatelskich monitoruje wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (rocznica jej ratyfikacji przez Polskę w 2012 r. przypada 6 września). W związku z tym Rzecznik analizuje również sytuację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz ich rodziców w kontekście realizacji prawa do edukacji włączającej. Konwencja zagwarantowała bowiem uznanie prawa osób z niepełnosprawnościami do edukacji oraz zobowiązała władze publiczne do wprowadzenia włączającego systemu kształcenia, umożliwiającego integrację na wszystkich poziomach edukacji.

W ramach niezależnych badań dotyczących dyskryminacji, w 2022 r. RPO zrealizował badanie społeczne pn. „Dostępność edukacji dla uczniów z niepełnosprawnościami w kontekście wsparcia ze strony nauczyciela współorganizującego, pomocy nauczyciela oraz asystenta osobistego". Celem było ustalenie zakresu wsparcia, jakiego potrzebują uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, by zapewnić im efektywną realizację prawa do edukacji oraz identyfikacja trudności i barier.  Efektem są rekomendacje mające na celu wypracowanie rozwiązań na rzecz uruchomienia wsparcia asystenckiego dla uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi w przedszkolach i szkołach z uwzględnieniem postanowień Konwencji.

Przesyłając raport,  RPO ma nadzieję, że dane, wnioski i rekomendacje z niego płynące będą interesujące i przydatne oraz umożliwią podjęcie działań na rzecz poprawy sytuacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w celu jak najpełniejszej realizacji ich prawa do edukacji.

Konieczność systemowego uregulowania stanowiska asystenta ucznia ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi

Konieczne wydaje się systemowe uregulowanie stanowiska asystenta ucznia ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi w sposób podobny jak w przypadku nauczyciela wspomagającego i pomocy nauczyciela. 

Należałoby skorelować zakres kompetencji asystenta ucznia ze szczególnymi potrzebami zarówno z kompetencjami innych uczestników systemu oświaty (nauczycieli wspomagających oraz pomocy nauczyciela), jak i m.in. z asystentem osobistym osoby z niepełnosprawnością. 

Powinno też zostać uregulowane wykonywanie czynności pielęgnacyjno-medycznych. Ponadto asystent  powinien mieć dostęp do dokumentacji ucznia oraz brać udział w pracach zespołu dokonującego wielospecjalistycznej oceny jego funkcjonowania.

Skrócenie czasu oczekiwania na diagnozę

Wyzwaniem pozostaje zbyt długi  czas oczekiwania na uzyskanie diagnozy o szczególnych potrzebach edukacyjnych, co wynika z dużego obciążenia publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych. Rodzi to również ryzyko obniżenia jakości treści orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego. W dalszym ciągu zdarzają się przypadki orzeczeń kopiowanych według pewnego wzoru, z niewłaściwymi danymi lub informacjami na temat ucznia. 

Należy podjąć działania w celu skrócenia czasu oczekiwania na diagnozę,  a także wprowadzenie modelu uwzględniającego obserwację dziecka podczas uzyskiwania diagnozy w jego środowisku, czyli w szkole.

Ograniczenie liczebności klas i zmniejszenie procentowego udziału uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi w oddziałach klasowych

Nauczyciele wskazywali, że optymalna liczebność klasy do pracy z uczniami ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi to 12-15 osób. Rzeczywistość jednak wygląda inaczej: rozporządzenie MEiN z 9 marca 2022 r. zwiększył tę liczbę do  29 uczniów. 

Wskazane byłoby opracowanie mechanizmu, który zapobiegnie tworzeniu klas zbyt licznych i z bardzo wysokim odsetkiem uczniów z orzeczeniami.  Za modelowe rozwiązanie można by przyjąć takie konstruowanie składu osobowego klas, by w każdym oddziale było maksymalnie kilkoro uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Podjęcie działań antydyskryminacyjnych w szkołach. Kształtowanie środowiska szkolnego

Budujący jest wniosek raportu, że działania o charakterze dyskryminacyjnym wobec do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnym stanowiły raczej wyjątek niż regułę. Mimo to pojawiły się przykłady takich działań, jak m.in. znamiona molestowania (rozumianego jako każde niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby fizycznej i stworzenie wobec niej zastraszającej, wrogiej, poniżającej lub uwłaczającej atmosfery). Były też przypadki systemowego wykluczenia uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi z aktywności w postaci m.in. braku możliwości ich udziału w wycieczkach szkolnych, uroczystości szkolnych w charakterze osób występujących, czy nieprzypisywania im  ról dyżurnych.

Należy zatem kontynuować działania mające na celu zwiększanie świadomości na temat uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi nie tylko u uczniów, ale również całej społeczności szkolnej (w tym rodziców innych uczniów). Konieczne jest również włączanie uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi w życie szkoły. Wskazane byłoby wdrożenie właściwych procedur określających sposób działania w przypadku wystąpienia dyskryminacji.

Należy też podjąć kroki dla promowania współpracy pomiędzy szkołą a rodzicami dziecka ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi. Na każdym etapie edukacyjnym należy zapewnić realną możliwość wyboru szkoły przez rodziców uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi oraz na bieżąco konsultować sposób i formy kształcenia ich dziecka. Należy całkowicie wyeliminować przypadki nacisku na rodziców w sprawie wyboru lub zmiany szkoły. 

Uelastycznienie podejścia do edukacji uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi

Wyzwaniem pozostaje odpowiednia organizacja i dostosowanie zajęć wychowania fizycznego. Najczęściej uczniowie ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi są z nich wyłączani. Jednocześnie nie funkcjonują właściwie żadne zajęcia z zakresu rozwoju fizycznego, dostosowane do potrzeb uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi. Wyjątek stanowi integracja sensoryczna dostępna w nielicznych placówkach oraz zajęcia z rehabilitantem.

Przypomnieć należy też zgłaszane przez RPO postulaty większej elastyczności w przypadku uczniów głuchych oraz słabosłyszących - podstawa programowa przedmiotu „muzyka" jest tożsama zarówno dla ucznia słyszącego, jak i ucznia z niepełnosprawnością słuchu. Rzecznik wskazywał też na oczekiwaną, zwłaszcza przez uczniów w spektrum autyzmu, zmianę oceny klasyfikacyjnej zachowania ucznia i wprowadzenie opisowym modelowaniem postaw prospołecznych.

Konieczne wydaje się dostosowanie podstawy programowej oraz formy prowadzonych zajęć do szczególnych potrzeb edukacyjnych uczniów, w tym stworzenie oferty zajęć wychowania fizycznego dla uczniów z niepełnosprawnościami (w szczególności uczniów w spektrum autyzmu). Uregulowania dotyczące dostosowania egzaminów zewnętrznych powinny uwzględniać indywidualne potrzeby uczniów i umożliwiać zastosowanie rozwiązań niestandardowych.

Uwzględnienie w programach studiów kierunku pedagogika i pedagogika wczesnoszkolna tematyki edukacji uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi

Liczba uczniów ze szczególnymi potrzeby edukacyjnymi stale się zwiększa - między 2012 a 2021 r. wśród uczniów szkół podstawowych udział ten wzrósł ponad dwuipółkrotnie. 

Właściwe wydaje się włączenie do programów nauczania nauczycieli wczesnoszkolnych oraz przedmiotu zagadnień dotyczących uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi. Należy umożliwić efektywne kształcenie każdego dziecka. Każdy nauczyciel powinien mieć  zapewniony swobodny dostęp do materiałów pomocniczych i informacji na temat różnych rodzajów niepełnosprawności.

Należałoby też rozważyć organizację szkoleń dla pracowników szkół, przeprowadzanych np. w momencie zatrudnienia nauczyciela współorganizującego, pomocy nauczyciela oraz asystenta ucznia ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi, obejmujące ich zakres zadań i odpowiedzialności.

Zapewnienie dostępności architektonicznej szkół oraz potrzebnego wyposażenia

Znacznym wyzwaniem pozostają bariery architektoniczne w budynkach szkół i placówek oświatowych oraz wyposażenie w specjalistyczny sprzęt. Jedna trzecia dyrektorów wskazała na brak odpowiednich pomocy dydaktycznych, a ponad połowa - na brak potrzebnego sprzętu. Bariery infrastrukturalne deklarowało 75% badanych. Tezy najczęściej wskazywane, które miały występować w ponad połowie badanych szkół to: brak wind, przeszkody architektoniczne i brak oznaczeń dla uczniów z dysfunkcją wzroku. Ok. w jednej trzeciej placówek brakowało  dostosowanych toalet, wspomagania tłumaczenia na Polski Język Migowy i odpowiednio zamontowanych drzwi do klas. 

Odrębnym problemem jest brak miejsc do wyciszenia dla uczniów nieneurotypowych w postaci pokoi, osobnych sal czy boksów. W większości wyciszanie odbywa się po prostu na korytarzu. Brakuje również m.in. gabinetów do specjalistycznych form terapii (jak np. integracji sensorycznej) oraz ich odpowiedniego wyposażenia.

Konieczne jest zatem sukcesywne eliminowanie barier architektonicznych, kierując się zasadami uniwersalnego projektowania i racjonalnego dostosowania, polegającego na wprowadzeniu wszelkich koniecznych adaptacji i modyfikacji, niepociągających za sobą nieproporcjonalnych utrudnień

Rzecznik zwraca się do Pani Minister o analizę tych uwag i załączonego opracowania oraz rozważenie podjęcia działań w celu wdrożenia rekomendacji. Pyta też, czy opisane zagadnienia zostaną uwzględnione w działaniach na rzecz wdrożenia edukacji włączającej, a także na jakim etapie są prace mające na celu prawne uregulowanie funkcji asystenta ucznia ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi. Raport trafił także do Rzecznika Praw Dziecka, Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych oraz przewodniczących odpowiednich komisji Sejmu i Senatu.

XI.7036.18.2024