Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich wraca do poruszanej od 10 lat w korespondencji Rzeczników z kolejnymi ministrami sprawiedliwości sprawy kontaktów członków rodziny z dorosłą osobą ubezwłasnowolnioną, zwłaszcza całkowicie
• Marcin Wiącek pyta Ministra Sprawiedliwości o stan prac nad projektem co do uzyskania przez osoby bliskie sądowego określenia kontaktów z osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie - gdy opiekun prawny utrudnia je bądź uniemożliwia
• AKTUALIZACJA: W ramach współpracy międzyresortowej, przy aktywnym udziale organizacji społecznych zajmujących się ochroną osób z niepełnosprawnością oraz przedstawicieli środowisk akademickich, wypracowane zostaną optymalne rozwiązania służące zbudowaniu systemu wspieranego podejmowania decyzji i znoszące instytucję ubezwłasnowolnienia - odpisało MS. Wejście w życie reformy powinno nastąpić do końca 2025 roku

Rzecznik wraca do problemu zgłaszanego już od 2013 r. Zdaniem RPO, jak również sądów powszechnych i Sądu Najwyższego (uchwała SN z 17 maja 2018 r., III CZP 11/18), w przepisach brak jest środków prawnych, za których pomocą osoby bliskie mogą uzyskać sądowe określenie kontaktów z ubezwłasnowolnionym całkowicie, w sytuacji, gdy opiekun prawny utrudnia je bądź uniemożliwia.

Minister Sprawiedliwości początkowo stał na stanowisku, że istniejące przepisy ws. wydawania opiekunowi prawnemu poleceń przez sąd opiekuńczy, są wystarczające do regulacji kontaktów.

Stanowisko resortu uległo zmianie w 2021 r. Jak wynikało z pisma z 24 marca 2021 r., „mając jednak na względzie zdarzające się w orzecznictwie sądów powszechnych (sądów opiekuńczych) rozbieżności w zakresie kwalifikowania wniosków o wydanie zarządzeń opiekuńczych w postępowaniu wykonawczym prowadzonym w związku z ustanowieniem opieki prawnej, Ministerstwo Sprawiedliwości uznało za zasadne podjęcie prac analityczno- koncepcyjnych nad wprowadzeniem do porządku prawnego przepisów umożliwiających dochodzenie w postępowaniu cywilnym ustalenia kontaktów z osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie".

Kolejne pismo resortu z 22 marca 2022 r. wskazywało, że projekt o numerze UD261 „zakłada uzupełnienie art. 175 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r., poz. 1359) o paragraf 2 w brzmieniu: do kontaktów z ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o kontaktach z dzieckiem, za wyjątkiem przepisów nakładających obowiązek utrzymywania kontaktów z rodzicami".

Niestety, projekt ten, mimo że według informacji Ministerstwa znajdował się wówczas „w końcowej fazie uzgodnień i konsultacji", nie stał się obowiązującym prawem ani nawet nie znalazł się na forum Parlamentu.

Tymczasem interwencja ustawodawcy w tym zakresie wydaje się niezbędna. Potwierdza to również wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 20 października 2022 r. w sprawie Bierski przeciwko Polsce (46342/19). Trybunał uznał, że odmowa rozstrzygnięcia o sposobie utrzymywania kontaktów z dorosłym ubezwłasnowolnionym synem stanowiła naruszenie prawa do ochrony życia rodzinnego.

ETPC podkreślił, że z orzeczeń sądów krajowych oraz uchwały SN z 17 maja 2018 r. wynika jednoznacznie, że skarżący nie miał prawa wszcząć postępowania o rozstrzygnięcie o sposobie utrzymywania kontaktów z dorosłym synem, który był ubezwłasnowolniony całkowicie. Tym samym skarżący nie miał gdzie się zwrócić, aby zapewnić sobie prawo do utrzymywania kontaktów z synem, ponieważ nie istniały ramy prawne, które chroniłyby jego prawa rodzinne. 

W istocie w uchwale SN z 17 maja 2018 r. wyraźnie wykluczono takie prawo. W ocenie Trybunału nic nie wskazuje natomiast na to, aby przedmiotowe ograniczenie służyło realizacji jakiegokolwiek uprawnionego celu lub mogło być uznane za „konieczne w demokratycznym społeczeństwie".

ETPC orzekł, że władze nie wywiązały się z pozytywnego obowiązku podjęcia środków mających na celu przywrócenie kontaktu między skarżącym a jego synem, z uwagi na brak jakichkolwiek uregulowań prawnych, które chroniłyby prawo skarżącego do jego życia rodzinnego w sytuacji, gdy jego dorosły syn jest ubezwłasnowolniony całkowicie.

Rzecznik prosi ministra sprawiedliwości Adama Bodnara o informacje o stanie prac nad projektem bądź o stanie prac legislacyjnych prowadzących do analogicznego rezultatu prawnego.

Odpowiedź Zuzanny Rudzińskiej-Bluszcz, podsekretarz stanu w MS

Zgodnie z korespondencją skierowana do Pana Rzecznika w dniu 24 marca 2021 r., w sprawie DPE-III.053.1.2021 r., Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło prace analityczno - koncepcyjne, w wyniku których stosowny projekt regulacji znalazł się w projekcie Ustawy o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych: UD 261). O etapie prac nad tym projektem informowaliśmy Pana Rzecznika również pismem z dnia 22 marca 2023 r. (sygn. DSRiN-V.053.2.2023). Projekt ten przeszedł pomyślnie konsultacje społeczne, opiniowanie i stosowne uzgodnienia. Przyjęty został również przez Komitet Społeczny Rady Ministrów. Z uwagi na rozpoczęcie nowej kadencji Sejmu oraz powołanie nowego Rządu uległ on jednak dyskontynuacji.

Uregulowanie zagadnienia kontaktów z osobą ubezwłasnowolnioną pozostaje w szczególnym zainteresowaniu Ministerstwa Sprawiedliwości. Pierwotne założenia po ich uszczegółowieniu i uzupełnieniu zostaną uwzględnione w najbliższej propozycji nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, o ile wcześnie nie zostanie zniesiona w polskim prawie instytucja ubezwłasnowolnienia. Wówczas stosowne rozwiązania zostaną do niej dostosowane.

Uchwałą numer 7 Rady Ministrów z dnia 16 lutego 2021 roku, uchwalono Strategię na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021-2030 (M.P. 2021 poz. 218). Zgodnie z pkt I.2.2. Strategii zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji jest planowane na lata 2021-2025. Koordynatorem tego zadania pozostaje Ministerstwo Sprawiedliwości. Zarządzeniem numer 243 Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2023 r. powołano z inicjatywy Ministerstwa Sprawiedliwości Zespół do spraw opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji.

W ramach współpracy międzyresortowej, przy aktywnym udziale organizacji społecznych zajmujących się ochroną osób z niepełnosprawnością oraz przedstawicieli środowisk akademickich, wypracowane zostaną optymalne rozwiązania służące zbudowaniu systemu wspieranego podejmowania decyzji i znoszące instytucję ubezwłasnowolnienia. Członkiem Zespołu pozostaje również przedstawiciel Rzecznika Praw Obywatelskich. Jak wynika z założeń powołanej Strategii, wejście w życie reformy powinno nastąpić do końca 2025 roku, niemniej mam nadzieję na wcześniejsze wypracowanie projektu legislacyjnego w tym zakresie.

IV.7024.22.2018