Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W stanie epidemii oraz rok po jego zakończeniu sądy cywilne mają orzekać w składach jednoosobowych i bez udziału ławników – stanowi ustawa z 28 maja 2021 r.  
• RPO przyłączył się do sprawy pytania prawnego jednego z sądów do Trybunału Konstytucyjnego w tej kwestii 
• W swym stanowisku wskazuje na jaskrawe naruszanie praw i wolności przez władzę ustawodawczą, a w efekcie - Konstytucji i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
• To  rozwiązanie pozbawia społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych. Nie da się usprawiedliwić tego stanem zagrożenia epidemicznego
• AKTUALIZACJA: W związku z cofnięciem pytania prawnego przez sąd pytający Trybunał Konstytucyjny 17 maja 2023 r. umorzył postępowanie

Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do postępowania przed TK zapoczątkowanego pytaniem prawnym (sygn. akt P 13/21). Chodzi o ograniczenie udziału ławników w rozpoznawaniu spraw sądowych, wprowadzone na mocy art. 4 ustawy  28 maja 2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Ograniczenie powinno ewentualnie odnosić się wyłącznie do nowego ukształtowania składów orzekających w sprawach wszczynanych po wejściu ustawy w życie.

Wniosek RPO

Rzecznik wnosi o:

1.    stwierdzenie, że art. 15 zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem i zwalczaniem COVID-19 innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych w brzmieniu nadanym na mocy art. 4 pkt 1 ustawy z 28 maja 2021 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw - w zakresie w jakim ogranicza w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID 19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich prawo do rozpoznania spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy w składzie z udziałem ławników, jest niezgodny z art. 2, art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 31 ust. 3 oraz art. 182 Konstytucji RP.
2.    umorzenie postępowania przez Trybunał w pozostałym zakresie, na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku.

Uzasadnienie

W ocenie Rzecznika zmiany są niekonstytucyjne. Pozbawiają społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych, głównie w zakresie udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Uniemożliwiają bowiem ławnikom wykonywanie funkcji, do której zostali powołani. A nie da się tego usprawiedliwić stanem zagrożenia epidemicznego. 

Ławnicy w procesie orzekania mają zasadniczo równe prawa z sędziami i wywierają faktyczny wpływ na kształtowanie się orzecznictwa sądów powszechnych. Ich udział w procesie stosowania prawa pozwala na osiągnięcie większej zgodności wydanego orzeczenia ze społecznym odczuciem sprawiedliwości, której wymierzanie jest podstawową funkcją sądownictwa. 

Obecność ławnika w składzie związana jest z zasadą kolegialności rozpoznawania spraw sądowych. Prowadzi ona do ograniczenia ewentualnych niedokładności w ustaleniu stanu faktycznego, przybliża sąd do prawdy materialnej. Orzeczenie powinno zaś być rezultatem dyskusji zwieńczonej ostateczną decyzją większości składu sądzącego.

Zgodnie z art. 182 Konstytucji udział obywateli  w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa. Tymczasem  ograniczenia powodują prawie całkowite wydrążenie tej konstytucyjnej normy z treści. 

RPO podkreśla wyjątkową rolę, jaką pełni zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, wynikająca art. 2 Konstytucji.  Adresaci norm prawnych mają prawo oczekiwać, że regulacja prawna nie zostanie zmieniona na ich niekorzyść w sposób arbitralny i zaskakujący. Gwarancja konstytucyjna ma szczególnie istotne znaczenie dla realizacji fundamentalnego w demokratycznym państwie prawnym prawa jednostki do sądu, określonego i gwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Ustawa z 28 maja 2021 r. nie spełnia tych kryteriów konstytucyjnych. Ustawodawca zwykły - wprowadzając zmianę składu orzekającego w ustawie, która jest regulacją epizodyczną, przewidzianą na czas obowiązywania zagrożenia epidemicznego bądź stanu epidemii - wykazał się brakiem poszanowania dla konstytucyjnych praw jednostki i podstawowych standardów konstytucyjnych demokratycznego państwa prawa. 

O naruszeniu standardów konstytucyjnych przesądza zwłaszcza  pominięcie kwestii już toczących się postępowań sądowych z udziałem ławników. Ustawodawca powinien był rozważyć, czy wartości i zasady konstytucyjne nie przesądzają o konieczności utrzymania dotychczasowych zasad w odniesieniu do już wszczętych postępowań. 

Zmiana nie została racjonalnie uzasadniona. Jej konsekwencją jest zaś stan niepewności prawnej, który stworzono w sądach powszechnych. Sądy i sędziowie nie są pewni, w jakim składzie powinni rozpoznawać sprawy:  czy z zastosowaniem niekonstytucyjnych przepisów ustawy - narażając się na podnoszenie przez strony postępowań zarzutu nieważności postępowania - czy też powinni podjąć działania mające na celu zapewnienie poszanowania Konstytucji i prawa międzynarodowego w zakresie prawa do sądu. 

Art. 45 ust. 1 Konstytucji stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z kolei art. 45 ust. 2 stanowi, że wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie.

Swoboda ustawodawcy zwykłego w kształtowaniu procedur sądowych nie oznacza dopuszczalności rozwiązań arbitralnych, które ponad miarę, a więc bez wystąpienia istotnych racji, ograniczają prawa procesowe strony, których realizacja stanowi przesłankę prawidłowego i sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy. 

Jeżeli więc ograniczenie uprawnień procesowych strony jest zbędne, z punktu widzenia zamierzonych przez ustawodawcę celów, takich jak zapewnienie większej efektywności postępowania sądowego i jego szybkości, a jednocześnie wypacza pozycję stron, uniemożliwia właściwe zrównoważenie ich pozycji procesowej, a tym samym łamie podstawowy postulat sprawiedliwości proceduralnej, czy wreszcie prowadzi do arbitralnego rozstrzygnięcia "sprawy" (w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji) – to wtedy dochodzi do naruszenia gwarancji konstytucyjnych związanych z prawem do sądu.

W przypadku spraw cywilnych prawo przewiduje, że nieważność postępowania zachodzi m. in., jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa.  A  w wyroku z 2 lipca 2021 r. (sygn. I ACa 174/21) Sąd Apelacyjny stwierdził nieważność postępowania sądu I instancji w sprawie o rozwód. W uzasadnieniu sąd zauważył, że Sąd Okręgowy podejmował wszelkie czynności jednoosobowo, ograniczając udział ławników wyłącznie do udziału w posiedzeniu niejawnym i wydania w tym dniu wyroku. Sąd Apelacyjny podkreślił, że istnienie stanu pandemii i wprowadzenie szczególnych regulacji prawnych umożliwiających wydanie wyroku na posiedzeniu niejawnym nie może i nie zmienia podstawowych przesłanek, którymi powinien kierować się sąd, podejmując decyzję o wydaniu wyroku bez wyznaczenia rozprawy.

TK wskazywał już, że nie jest w świetle art. 182 Konstytucji możliwe całkowite wyłączenie obywateli ze sprawowania udziału w wymiarze sprawiedliwości ani takie jego zawężenie, że udział ten będzie miał jedynie symboliczny charakter (wyrok  TK z 29 listopada 2005 r., sygn. akt P 16/04). RPO podziela to stanowisko.

Z tych względów ustawa z 28 maja 2021 r. narusza art. 2, art. 182, art. 45 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wcześniejsze działania RPO 

W lipcu 2021 r. RPO prosił Ministra Sprawiedliwości o rozważenie odpowiednich działań legislacyjnych. Argumentował, że to niekonstytucyjne rozwiązanie, pozbawiające społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych, czego nie da się usprawiedliwić stanem zagrożenia epidemicznego.

Resort odpisał, że czasowe ograniczenie aktywności ławników w sprawach z k.p.c. w I i II instancji nie jest sprzeczne z art. 182 Konstytucji. Nie można bowiem przyjąć, że wyrok wydany przez jednego sędziego jest mniej sprawiedliwy niż w szerszym składzie - wskazano.

W październiku 2021 r. RPO przedstawił stanowisko ws. tej ustawy sądowi pracy, który badał wcześniej dwie sprawy w składzie sędziego i dwóch ławników. RPO przystąpił do obu spraw. Wskazał, że sąd powinien badać obie sprawy w dotychczasowych składach – z udziałem ławników; nowe przepisy można bowiem stosować tylko wobec spraw wszczętych po ich wejściu w życie. Zdaniem RPO kolizję pomiędzy przepisami ustawy oraz standardami konstytucyjnymi i wynikającymi z  wiążącej Polskę umowy międzynarodowej sąd powinien rozstrzygnąć poprzez udzielenie pierwszeństwa EKPC (art. 91 ust. 2 Konstytucji). 

VII.510.109.2021