Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Przepisy dopuszczają rozstrzyganie spraw obywateli o odszkodowania za niesłuszne skazania, aresztowania czy zatrzymania przez sąd, którego prezes jest organem reprezentującym Skarb Państwa
• Prowadzi to do sytuacji, w której sędzia orzeka w sprawie, która bezpośrednio go dotyczy i której wynikiem może być bezpośrednio zainteresowany ze względu na podległość służbową
• Dla zapewnienia bezstronności reprezentantem Skarbu Państwa w takich sprawach powinna być Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek występuje w tej sprawie do ministra sprawiedliwości-prokuratora generalnego Zbigniew Ziobry.

W doktrynie zwrócono uwagę na systemowy problem w związku z wejściem w życie nowelizacji Kodeksu postępowania karnego oraz innych ustaw z 19 lipca 2019 r. W rozdziale dotyczącym odszkodowania czy zadośćuczynienia od Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie i tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, do art. 554 k.p.k. dodano strony postępowania tj. wnioskodawcę, prokuratora oraz Skarb Państwa, a także organy, które reprezentują Skarb Państwa. Są to:

1)    prezes sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej, stosowania środka zapobiegawczego, środka zabezpieczającego lub zatrzymania, albo
2)    prezes sądu pierwszej instancji, w którym wydano zmienione orzeczenie - jeżeli orzeczeniem, o którym mowa w pkt 1, zmieniono orzeczenie sądu pierwszej instancji i zastosowano środek, w związku z którym nie przysługuje odszkodowanie w myśl niniejszego rozdziału, albo
3)    organ, który dokonał zatrzymania - jeżeli sąd uwzględnił zażalenie na zatrzymanie albo jeżeli sąd nie rozpoznawał zażalenia na zatrzymanie.

W literaturze słusznie wskazuje się, że może to prowadzić do sytuacji, w której prezes sądu rozpoznającego sprawę będzie jednocześnie reprezentantem strony postępowania - Skarbu Państwa. Taki stan rzeczy budzi uzasadnione wątpliwości co do bezstronności zewnętrznej sądu. Chodzi o to, jak taka sytuacja jest postrzegana w odbiorze społecznym, w tym przez stronę dochodzącą odszkodowania lub zadośćuczynienia. 

W literaturze spotykany jest pogląd, że aby takie sytuacje, jako rzutujące na bezstronność zewnętrzną sądu, nie mogły się wydarzyć w praktyce, zastosowanie powinien znaleźć art. 44² k.p.c. Stanowi on, że „jeżeli stroną jest Skarb Państwa, a państwową jednostką organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, jest sąd: 

1. właściwy do rozpoznania sprawy - sąd ten z urzędu przedstawia akta sprawy sądowi nad nim przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przedstawiającym; 
2. przełożony nad sądem właściwym do rozpoznania sprawy - sąd właściwy do rozpoznania sprawy z urzędu przedstawia akta sprawy temu sądowi przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przekazującym, mającemu siedzibę poza obszarem właściwości sądu przekazującego".

Możliwość zastosowania art. 44² k.p.c. do postępowania opisanego w rozdziale 58 k.p.k. nie jawi się jednak jako rozwiązanie oczywiste. Odnosi się on bowiem do sytuacji, w której pozwanym jest Skarb Państwa, a państwową jednostką organizacyjną, z której działalnością wiąże się roszczenie, jest sąd. Prowadzi to do wątpliwości na tle zastosowania przepisów k.p.c. odnoszących się do pozwu do postępowania odszkodowawczego przewidzianego w k.p.k.

Należy zwrócić uwagę, że art. 44² k.p.c. posługuje się terminem „sąd", podczas gdy art. 554 § 2b pkt 1 i 2 wskazują na prezesa sądu, jako organ uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa. O ile zatem funkcjonalnie art. 44² k.p.c. ma na celu zapobieganie swoistej kolizji interesów i zapewnienie zewnętrznej bezstronności sądu, tak literalnie nie odpowiada problemowi wynikłemu z nowelizacji k.p.k. w zakresie art. 554 § 2a i 2b k.p.k. dokonanej ustawą z 19 lipca 2019 r.

Zastosowanie art. 44² k.p.c. w postępowaniu odszkodowawczym na podstawie art. 558 k.p.k., rodzi wątpliwości systemowe, ponieważ, jak twierdzi A. Partyk, art. 44² pkt 2 k.p.c. może być w istocie niekonstytucyjny, z tego powodu, że zgodnie z nim o sądzie rozpoznającym sprawę decyduje de facto strona pozwana (tj. sąd, z którego działalnością wiąże się dochodzone roszczenie).

Zastosowanie do tego problemu art. 41¹ § 1 k.p.c. - który stanowi, że „Sąd Najwyższy może przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu z sądem występującym, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, w szczególności wzgląd na społeczne postrzeganie sądu jako organu bezstronnego" albo jego odpowiednika w postaci art. 37 k.p.k., który stanowi, że „Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości" - ze względu na mnogość konfiguracji procesowych, gdzie może dość do naruszenia zewnętrznej bezstronności sądu rozstrzygającego żądania o odszkodowanie na podstawie rozdziału 58 k.p.k. jest, w ocenie RPO, rozwiązaniem niewystarczającym.

Zdaniem RPO lepszym rozwiązaniem powinna być nowelizacja przepisów rozdziału 58 k.p.k., tak, aby reprezentantem Skarbu Państwa w tym postępowaniu stał się wyspecjalizowany organ, jakim jest Prokuratoria Generalna RP.

Przed nowelizacją z 2019 r. były dwie istotne nowelizacje art. 554 k.p.k. Pierwsza, z 27 września 2013 r. w art. 554 § 3 k.p.k. wprowadzała obowiązek zawiadomienia o terminie rozprawy organu uprawnionego do reprezentowania Skarbu Państwa. Zaniechanie przez ustawodawcę określenia Skarbu Państwa jako strony skutkował powstaniem rozbieżności w doktrynie, ponieważ spotykany był pogląd, że art. 554 § 3 k.p.k. nie dawał podstaw do określenia go jako strony postępowania. Następna nowelizacja z 11 marca 2016 r. całkowicie wykluczała udział Skarbu Państwa. Dopiero nowelizacją z 2019 r. wskazano Skarb Państwa bezpośrednio jako stronę postępowania, co wiązało się z doprecyzowaniem w art. 554 § 2b k.p.k., jaki organ uprawniony jest do jego reprezentacji.

Ustawodawca zrezygnował jednak z nadania tego uprawnienia Prokuratorii Generalnej RP. W ocenie RPO znacząco ograniczyłoby to zagrożenie brakiem bezstronności sądu w postępowaniu odszkodowawczym. Jak zauważa D. Świecki, uprawnienie organu do reprezentacji Skarbu Państwa oparte jest na kryterium „zawinienia" w zaistnieniu podstawy do dochodzenia odszkodowania poprzez wydanie decyzji, której skutkiem stało się zaistnienie podstawy do odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. 

Rozwiązanie przyjęte w art. 554 § 2b pkt 1 albo 2 k.p.k. negatywnie rzutuje na postrzeganie bezstronności sądu w odbiorze społecznym. Tym samym można wyrazić wątpliwość, czy nie pozostaje ono w sprzeczności z prawem strony do rzetelnego procesu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, pomocniczo także w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC i art. 14 ust. 1 MPPOiP.

Ze względu na specyfikę postępowania o odszkodowanie za oczywiście niesłuszne zastosowanie środka o charakterze izolacyjnym, unormowania rozdziału 58 k.p.k. nie powinny pozostawiać żadnych wątpliwości co do zewnętrznej bezstronności sądu. Tymczasem gwarancja ta, na gruncie obowiązującej regulacji, doznaje uszczerbku już z tego powodu, że może prowadzić do uzasadnionych wątpliwości i obaw odnośnie do rzeczywistej zewnętrznej bezstronności sądu. 

Nie ulega wątpliwości, że sędzia nie może orzekać w sprawie, której wynikiem jest bezpośrednio zainteresowany. Obowiązujące unormowanie art. 554 § 2b pkt 1 albo 2 k.p.k. -  które dopuszcza rozstrzyganie sprawy w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne skazanie lub niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie oraz zatrzymanie przez sąd, którego prezes jest organem reprezentującym Skarb Państwa - prowadzi do sytuacji, w której sędzia orzeka w sprawie, która go bezpośrednio dotyczy i której wynikiem może być bezpośrednio zainteresowany ze względu na podległość służbową.

RPO zwraca się zatem do ministra o rozważenie zainicjowania prac legislacyjnych, które zmierzałyby do takiego ukształtowania postępowania odszkodowawczego z rozdziału 58 k.p.k., aby reprezentantem Skarbu Państwa jako strony postępowania była Prokuratoria Generalna RP. Znacząco ograniczyłoby to zagrożenie brakiem bezstronności sądu w takim postępowaniu. Marcin Wiącek prosi min. Zbigniewa Ziobrę o stanowisko.

II.510.972.2021