Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sąd rozpoznał apelację jednej ze stron procesu na posiedzeniu niejawnym, mimo jej wniosku o zbadanie tego na rozprawie
• O decyzji tej nie poinformował jednak wcześniej stron, czym uniemożliwił złożenie od niej sprzeciwu
• To rażące naruszenie konstytucyjnego prawa do sądu – ocenia Rzecznik Praw Obywatelskich i składa skargę nadzwyczajną
• AKTUALIZACJA: Sąd Najwyższy (I NSNc 263/22) uwzględnił skargę i zwrócił sprawę Sądowi Apelacyjnemu. Rozpoznając apelację na posiedzeniu niejawnym, mimo wniosku pozwanej o rozpoznanie na rozprawie, sąd dopuścił się bowiem rażącego naruszenia procedury cywilnej, a w konsekwencji także prawa pozwanej do obrony jej praw 

RPO Marcin Wiącek wnosił, aby Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i zwrócił sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.  

Historia sprawy

Małżonkowie rozwodzili się. Po wyroku pierwszej instancji sprawa trafiła do drugiej.

Sąd apelacyjny rozpoznał apelację na posiedzeniu niejawnym (bez udziału stron), mimo że jedna ze stron złożyła wniosek o rozpoznanie sprawy na rozprawie. 

Nawet gdyby sąd działał na podstawie przepisów kowidowych (na co akta sprawy nie wskazują), powinien był przekazać stronom informację o skierowaniu sprawy na posiedzenie niejawne i umożliwić im złożenie sprzeciwu od takiej decyzji. 

Tym samym strona została pozbawiona możliwości działania w swojej sprawie. Ostatecznie apelacja została rozpoznana na jej niekorzyść. 

Zarzut skargi RPO

Na podstawie art. 89 § 1 pkt 2 i pkt 1 USN zaskarżonemu postanowieniu zarzucił: 

1)  rażące naruszenie prawa, tj. art. 374 Kodeksu postępowania cywilnego, poprzez jego niezastosowanie, wyrażające się w rozpoznaniu sprawy przez Sąd Apelacyjny 2 czerwca 2020 r. na posiedzeniu niejawnym, pomimo znajdującego się w aktach sprawy wniosku o rozpoznanie apelacji na rozprawie, a tym samym pozbawienie strony pozwanej możności działania w sprawie; 

ewentualnie: 

2) rażące naruszenie prawa, tj. art. 15zzs¹ pkt 2 ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, obowiązującego w dacie 2 czerwca 2020 r., poprzez jego niezastosowanie i przeprowadzenie tego dnia posiedzenia niejawnego, pomimo niezawiadomienia stron o skierowaniu sprawy na posiedzenie niejawne i wskutek tego pozbawienie stron możliwości złożenia sprzeciwu od zarządzenia przewodniczącego o przeprowadzeniu posiedzenia niejawnego; 

przez co doszło do: 

3) naruszenia zasad lub wolności i prawa człowieka i obywatela określonych w Konstytucji, tj. zasady demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, zawartej w art. 2 Konstytucji RP oraz prawa do sądu, zawartego w art. 45 Konstytucji RP.

Argumenty RPO

Zgodnie z art. 374 Kpc sąd drugiej instancji może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, jeżeli przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Rozpoznanie na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne, jeżeli strona w apelacji lub odpowiedzi na apelację złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, chyba że cofnięto pozew lub apelację albo zachodzi nieważność postępowania.

Nawet gdyby sąd - na co w aktach sprawy brak jakiegokolwiek dowodu - procedował na podstawie specjalnych przepisów „kowidowych” (art. 15zzs¹ ustawy z 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2), to rażąco naruszył i te przepisy. Procedowanie takie wymagałoby bowiem przekazania stronom informacji o skierowaniu sprawy na posiedzenie niejawne, pouczenia o prawie i terminie do złożenia sprzeciwu oraz umożliwienia stronom złożenia takiego sprzeciwu.

Akta nie zawierają żadnych wzmianek czy pism mających na celu takie skutki. Oznacza to, że także w tej ewentualności Sąd Apelacyjny rażąco naruszył przepisy postępowania, nie tylko nie informując stron o skierowaniu sprawy na posiedzenie niejawne, ale i uniemożliwiając złożenie sprzeciwu.

Zaskarżony wyrok nie wypełnia konstytucyjnych standardów rzetelnej i właściwej procedury, ukształtowanych w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Z konstytucyjnego prawa do sądu wynika prawo „cząstkowe” do sprawiedliwej procedury sądowej (sprawiedliwości proceduralnej).

Sąd w analizowanej sprawie bez wątpienia rażąco naruszył standardy rzetelności proceduralnej. Przeprowadził postępowanie dowolnie, z pominięciem bezwzględnie obowiązujących przepisów proceduralnych. Uniemożliwił stronom udział w postępowaniu odwoławczym w sprawie tak istotnej, jak rozwiązanie małżeństwa i ocena winy w rozkładzie pożycia.

A rozwodzący się małżonkowie mieli prawo zakładać, że postępowanie jest prowadzone zgodnie z wszelkimi zasadami i w zgodzie z przepisami, wydane zaś orzeczenie w sposób niewadliwy i ostateczny rozstrzyga w przedmiocie rozwiązania ich małżeństwa. Przekonanie takie wynika z konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji.

Od wyroku w sprawie o rozwód nie przysługuje skarga kasacyjna. Upłynął też termin na skargę o wznowienie postępowania. Zaskarżone postanowienie nie może być uchylone lub zmienione w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Został zatem zrealizowany warunek dopuszczalności skargi nadzwyczajnej.

Rzecznik na koniec zwraca  uwagę na wątpliwości dotyczące statusu sędziów wchodzących w skład Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN. W obliczu wyroków  ETPC i TSUE rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych przez IKNiSP – w zakresie zastosowania prawa UE oraz EKPC – może rodzić obawy o późniejsze podawanie w wątpliwość rzetelności postępowania sądowego, a nawet mocy wiążącej orzeczeń, w postępowaniach toczących się przed tymi trybunałami. RPO wnosi zatem, aby SN rozważył konsekwencje orzekania w sprawach skarg nadzwyczajnych przez sędziów IKNiSP.

Najważniejsze motywy wyroku SN

23 listopada 2022 r. Sąd Najwyższy podzielił stanowisko, że rozpoznanie sprawy - wbrew przepisom - na posiedzeniu niejawnym zamiast na rozprawie oznacza pozbawienie strony możności obrony swoich praw, co z kolei skutkuje nieważnością postępowania.

Sąd Najwyższy w uchwale z 2 lipca 2021 r., III CZP 46/20 przesądził, że sąd drugiej instancji jest związany wnioskiem strony o rozpoznanie sprawy na rozprawie.

Zgłoszony jako ewentualny zarzut naruszenia art. 15zzs¹ pkt 2 Ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych zasługiwał na uwzględnienie. Zważyć należy, że art. 15zzs¹ pkt 2 ustawy specjalnej w brzmieniu przywołanym przez skarżącego obowiązywał od 16 maja 2020 r. do 3 lipca 2021 r. - a zatem także w dacie wydania przez Sąd Apelacyjny zaskarżonego  wyroku (2 czerwca 2020 r.). 

Zgodnie z tą regulacją prawną przewodniczący mógł rozpoznać na posiedzeniu niejawnym sprawę, | która podlegała rozpoznaniu na rozprawie lub posiedzeniu jawnym, o ile strony w ciągu 7 dni od otrzymania zawiadomienia o skierowaniu sprawy na posiedzenie niejawne nie zgłosiły sprzeciwu, co do trybu postępowania. W aktach sprawy I ACa 577/19 brak przedmiotowych zawiadomień, co świadczy o rażących uchybieniach proceduralnych.

Zgodnie z rozumieniem zasady zaufania do państwa, prezentowanym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, ochronie konstytucyjnej podlegać musi zaufanie obywatela nie tylko do samej litery prawa, ale przede wszystkim do sposobu jego interpretacji, która jest przyjmowana w praktyce stosowania prawa przez organy państwa (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 1997 r. sygn. U 11/97).

Adresatem art. 2 Konstytucji RP są również sądy powszechne wszystkich instancji dlatego sprawując wymiar sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawnym zobowiązane są urzeczywistniać zasady sprawiedliwości społecznej. Orzeczenia powinny być słuszne, tj. zgodne z podstawowymi zasadami etycznego postępowania i wartościami powszechnie uznawanymi w kulturze polskiego społeczeństwa (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 20 marca 2009 r., II CSK 602/08). Sąd rozstrzygający sprawę powinien budować autorytet wymiaru sprawiedliwości i kształtować zewnętrzne przekonanie o prawidłowości każdej podjętej przez sąd orzekający czynności i słuszności wydanego orzeczenia. 

Z zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa wiąże się bezpośrednio zasada bezpieczeństwa prawnego, wyrażająca się przewidywalnością działań organów państwa, która pozwala stronom postępowań planować działania i przewidywać swoją sytuację prawną (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 20 stycznia 2009 r. (sygn P 40/07). Wydanie przez Sąd Apelacyjny orzeczenia w następstwie rażącego pominięcia obowiązujących przepisów proceduralnych bezsprzecznie narusza wskazane powyżej zasady bezpieczeństwa prawnego i podważa zaufanie stron postępowania do państwa i stanowionego w nim porządku prawnego

Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżony wyrok wydany został w warunkach nieważności postępowania, pozostając w sprzeczności z zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Z tej przyczyny konieczne stało się uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części, zniesienie postępowania w zakresie objętym nieważnością i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w oparciu o art. 386 § 2 k.p.c. w zw. z 398²¹  k.p.c. w zw. z art. 95 pkt 1 u.SN.

Sąd Najwyższy zaznacza, że wobec jasnej redakcji art. 374 zdanie drugie k.p.c. nie zachodzą najmniejsze wątpliwości, iż Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację na posiedzeniu niejawnym, mimo zgłoszenia przez pozwaną skutecznego wniosku o rozpoznanie tego środka zaskarżenia na rozprawie, dopuścił się rażącego naruszenia procedury cywilnej, a w konsekwencji także prawa pozwanej do obrony swoich praw. Z tego względu orzeczenie zaskarżone skargą nadzwyczajną nie mogło ostać się w obrocie prawnym.

IV.510.54.2020