Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatele nadal skarżą się na rozbieżne postanowienia sądów o nabyciu spadku po tej samej osobie 
• Uniemożliwia to działania prawne spadkobierców, jak wpis w księdze wieczystej, podział majątku, nie mówiąc o sprzedaży
• Problemu nie rozwiązuje ani skarga o wznowienie postępowania, ani też skarga nadzwyczajna 
• Rzecznik Praw Obywatelskich po raz kolejny interweniuje w tej sprawie u Ministra Sprawiedliwości. Do końca lutego 2023 resort miał wydać opinię w tej kwestii, wraz z analizą aktową.
• AKTUALIZACJA 10.04.2024: Resortowy projekt przewiduje, że sąd orzekający jako sąd I instancji w postępowaniu, w którym wydano kolejne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy, będzie mógł je uchylić - także z urzędu
• Ma też powstać mechanizm prewencyjny ujawniający informacje o toczących się postępowaniach spadkowych, a nie jedynie, jak dotychczas, o wydanych prawomocnych postanowieniach o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktach poświadczenia dziedziczenia - zapowiada MS
• AKTUALIZACJA 18.07.2024: W założeniach projektu wpisano, że proponowany środek prawny ma mieć charakter subsydiarny względem skargi o wznowienie oraz skargi nadzwyczajnej, ale w żaden sposób nie wynika to z treści projektu - pisze RPO do MS  

Nadal aktualny jest problem współwystępowania w obrocie prawnym kilku prawomocnych postanowień sądowych stwierdzających nabycie spadku po tej samej osobie. Wymaga on systemowego rozwiązania i interwencji na szczeblu ustawowym.

Sprawa była już tematem wystąpień do MS. 25 stycznia 2022 r. w BRPO odbyło się też spotkanie robocze w tej kwestii z udziałem przedstawicieli MS.

W ostatniej odpowiedzi z 1 lutego 2023 r. resort informował o badaniach Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, które miały zakończyć się sporządzeniem opinii. Wraz z analizą aktową miała być ona gotowa do końca lutego 2023 r. Niestety, Ministerstwo dotychczas nie poinformowało o wyniku analiz i dalszych etapach prac.

Tymczasem tylko w 2023 r. do RPO wpłynęło 18 wniosków o interwencję w sprawach dwóch prawomocnych postanowień spadkowych o nabyciu spadku po tej samej osobie. Ani skarga o wznowienie postępowania ani skarga nadzwyczajna nie zostały przewidziane dla rozwiązywania problemów o charakterze systemowym, a niewątpliwie z takim mamy tu do czynienia.

W 2023 r. oraz w pierwszych miesiącach 2024 r. problem ten stanowił podstawę do wniesienia przez RPO 13 skarg nadzwyczajnych i 4 skarg o wznowienie postępowania. Nadal badane są kolejne wnioski. 

RPO zauważa wydłużającą się listę spraw, w których nie dysponuje już adekwatnymi środkami prawnymi, za których pomocą można by naprawić stan prawny wobec dwóch postanowień o spadku. Sprawy te dotyczą postanowień, co do których nie jest możliwa ani skarga o wznowienie postępowania - z uwagi na upływ terminu, o którym mowa w art. 408 k.p.c. - ani skarga nadzwyczajna, bo nie przysługuje ona od orzeczeń, które stały się prawomocne przed wejściem w życie Konstytucji RP 17 października 1997 r.

Rzecznik obawia się, że zbliżający się koniec terminu na wnoszenie skarg nadzwyczajnych w sprawach, które stały się prawomocne od 17 października 1997 r. do dnia wejścia w życie ustawy z 8 grudnia 2017 r. o SN, sprawi, że kolejna kategoria spraw zostanie wyłączona z możliwości podjęcia działań przywracających zgodność z prawem.

Taką sytuację należy ocenić negatywnie, zarówno z perspektywy ochrony praw i wolności konstytucyjnych obywateli, jak i z punktu widzenia pewności prawa i bezpieczeństwa obrotu prawnego, które stanowią wartości o charakterze uniwersalnym.

W związku z tym Marcin Wiącek zwraca się do min. Adama Bodnara o informacje o stopniu zaawansowania omawianych prac i perspektyw wdrożenia instrumentów zapewniających rozwiązanie problemu.

Odpowiedź Zuzanny Rudzińskiej-Bluszcz, podsekretarz stanu w MS

W pierwszej kolejności bardzo dziękuję za kolejną informację, z której wynika, że problem zasygnalizowany we wcześniejszej korespondencji pozostaje aktualny.

Jednocześnie uprzejmie informuję, że opinia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości w przedmiocie przyczyn wydawania przez sądy kolejnych postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy została opracowana (przedstawiam ją w załączeniu), a na podstawie jej wniosków Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło prace legislacyjne zmierzające do wyeliminowania sygnalizowanego problemu.

Po pierwsze w Departamencie Legislacyjnym Prawa Cywilnego opracowany został projekt zmiany ustawy - Kodeks postępowania cywilnego (dalej: „k.p.c."), przewidujący wprowadzenie do k.p.c. przepisu art. 6692, zgodnie z treścią którego sąd, który orzekał jako sąd pierwszej instancji w postępowaniu, w którym wydano kolejne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy, będzie mógł je uchylić - także z urzędu - na posiedzeniu niejawnym. Sąd badał będzie jedynie fakt wydania kolejnego prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku co do tego samego spadku. Uczestnikami takiego postępowania mają być uczestnicy postępowania, w którym zapadło prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, w przedmiocie uchylenia którego toczy się postępowanie. Postanowienie w przedmiocie uchylenia postanowienia będzie zaskarżalne zażaleniem.

Powyżej projektowany przepis został zawarty w projekcie o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego. Na posiedzeniu Zespołu do spraw Programowania Prac Rządu w dniu 22 marca 2024 r. projekt uzyskał wpis do wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów pod numerem UD30.

W kolejności projekt zostanie skierowany do uzgodnień wewnątrzresortowych, a następnie uzgodnień międzyresortowych, konsultacji publicznych i opiniowania. W ramach procesu opiniowania, projekt zostanie przedstawiony także Rzecznikowi Praw Obywatelskich.

Niezależnie od powyższego pragnę wskazać, że w Ministerstwie Sprawiedliwości podjęto działania zmierzające do stworzenia mechanizmu prewencyjnego służącego eliminacji problemu podwójnych postanowień spadkowych poprzez ujawnienie informacji o toczących się postępowaniach spadkowych, a nie jedynie - jak dotychczas - o wydanych prawomocnych postanowieniach o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktach poświadczenia dziedziczenia.

W zakresie tego rozwiązania w toku prac koncepcyjno-analitycznych zarysowały się dwie koncepcje: jedna dotyczy ujawniania informacji w dedykowanym Centralnym Wykazie Spraw Spadkowych (CWSS), druga zaś rozbudowy funkcjonalności Rejestru Spadkowego wchodzącego w skład Systemu Rejestry Notarialne i ujawniania informacji o postępowaniach spadkowych w tym rejestrze. Aktualnie organizowane są spotkania członków Kierownictwa resortu, przedstawicieli Departamentu Informatyzacji i Rejestrów Sądowych, Departamentu Legislacyjnego Prawa Cywilnego oraz przedstawicieli Krajowej Rady Notarialnej, mające na celu ustalenie kierunku projektu.

Mając na uwadze powyższe pozostaję w przekonaniu, że wszystkie wypracowane w Ministerstwie instrumenty, po wdrożeniu ich w życie, przyczynią się co najmniej do zmniejszenia skali występującego problemu tzw. podwójnych postanowień spadkowych.

Jednocześnie pragnę zapewnić, że działania zmierzające do wdrożenia mechanizmów zapobiegających dublowaniu postanowień spadkowych są jednym z priorytetów Ministerstwa Sprawiedliwości.

Kolejne pismo RPO do MS

W związku z przekazaniem do opiniowania projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy-Kodeks postępowania cywilnego (nr UD30), RPO dziękuje za podjęcie inicjatywy w celu wprowadzenie do porządku prawnego specjalnego środka służącego eliminacji z obrotu drugiego i ewentualne kolejnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku. Kwestia od dłuższego czasu wymagała stosownych prac legislacyjnych, na co RPO zwracał uwagę od kilku lat.

Po analizie projektu Rzecznik wskazuje na kwestię, która ma zasadnicze znaczenie dla komplementarnego funkcjonowania projektowanego środka prawnego obok innych nadzwyczajnych środków już funkcjonujących w systemie prawnym, wykorzystywanych do eliminacji kolejnych postanowień spadkowych.

W założeniach projektu wpisano, że ma mieć on charakter subsydiarny względem skargi o wznowienie oraz skargi nadzwyczajnej. Tymczasem w żaden sposób nie wynika to z treści projektu. Istotne pozostaje brak  stosownego odniesienia normatywnego w ramach projektowanych zmian. Dodatkowo nie przewidziano również przepisu intertemporalnego.

Dlatego też po ewentualnym wejściu w życie regulacji w tym kształcie istnieje ryzyko oddalenia złożonych już skarg nadzwyczajnych. Sąd Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, bazując na  ustalonej linii orzeczniczej, może bowiem uznać, że samo złożenie skargi nadzwyczajnej nie jest „konieczne” w kontekście dyspozycji art. 89 § 1 in fine ustawy z 8 grudnia 2017 r. o SN, skoro funkcjonuje ten szczególny środek prawny, a samo uchylenie zdublowanego postanowienia spadkowego może nastąpić nawet z urzędu (co dopuszcza projekt).

W związku z tym Marcin Wiącek prosi podsekretarz stanu w MS Zuzannę Rudzińską-Bluszcz  o rozważenie wprowadzenia do projektu stosownego przepisu, wprost wskazującego na charakter prawny nowego środka prawnego w odniesieniu do instytucji skargi o wznowienie postępowania oraz skargi nadzwyczajnej - tak by nie pozostawiać tej  kwestii prawnej do uznania w procesie stosowania prawa.

IV.511.221.2020