Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Stan epidemii zniesiono, ale utrzymano pandemiczne restrykcje w sądach, polegające m.in. na ograniczeniu udziału ławników w orzekaniu
• Dalsze pozostawianie tych ograniczeń jest niezasadne – wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich
• Ich utrzymywanie  jest wątpliwe w świetle konstytucyjnego prawa do sądu oraz zasad ograniczania praw i wolności 

Tak napisał RPO Marcin Wiącek w opinii do senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID 19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (druk senacki nr 727). 

Co przewiduje projekt senacki 

Zakłada on uchylenie art. 15 zzs1 ust. 1 pkt 4 oraz ust. 4 specustawy z 2 marca 2020 r. - wprowadzonego nowelizacją z 28 maja 2021 r. Głosi on, że w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 - oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich - w sprawach rozpoznawanych według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w I i II instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego. Prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy. Tych przepisów nie stosuje się do spraw prowadzonych na podstawie ustaw Prawo upadłościowe i Prawo restrukturyzacyjne.

Zgodnie zaś z projektem, sprawy w toku, które dziś sąd rozpoznaje w składzie jednego sędziego, rozpoznawane są w tym składzie po dniu wejścia w życie tej ustawy do zakończenia sprawy w danej instancji.

Ocena i wcześniejsze działania RPO

Rzecznik co do zasady pozytywnie odnosi się do tych zmian. Jeszcze przed uchwaleniem zmian wprowadzanych ustawą z 28 maja 2021 r. wskazywał, że zmiany te powinny zgodnie z jej nazwą stanowić odpowiedź na pandemię. A pod pozorem walki z koronawirusem ustawodawca wprowadza niekonstytucyjne rozwiązania w momencie, kiedy jednocześnie odmraża działalność publiczną państwa polskiego. Restrykcyjne rozwiązania utrzymuje zaś przez rok po zakończeniu pandemii.

Zmiany te likwidują zasadę kolegialności składów sądowych, także poprzez odstąpienie od udziału czynnika społecznego w postaci ławników, o czym stanowi art. 182 Konstytucji RP.

Po wprowadzeniu ustawą z 28 maja 2021 r. zmian dotyczących ograniczenia udziału ławników w rozpoznawaniu spraw oraz wpływu, jakie zmiany te mają na realizację konstytucyjnego prawa do sądu, sądy powszechne zaczęły zwracać się do RPO o wzięcie udziału w rozpoznawanych przez nie sprawach oraz o  stanowisko.

RPO przystępował do tych spraw, wskazując na niekonstytucyjność art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy. Wskazywał sądom, że mogą rozpoznać sprawy stosując regułę kolizyjną określoną w art. 91 ust. 2 Konstytucji RP, na podstawie przepisów procesowych, które obowiązywały w dniu wszczęcia postępowania w sprawie, bądź też w sytuacji kiedy nie było to możliwe – skierować pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego.

Rzecznik przystąpił również do postępowania przed TK, wszczętym pytaniem prawnym sądu (sygn. akt P 13/21), dotyczącym ograniczenia udziału ławników w rozpoznawaniu spraw. Wniósł o stwierdzenie, że art. 15 zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy  - w zakresie w jakim ogranicza w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID 19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich prawo do rozpoznania spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy w składzie z udziałem ławników, jest niezgodny z art. 2, art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 31 ust. 3 oraz art. 182 Konstytucji RP.

RPO przystąpił także do sprawy przed Sądem Najwyższym, w której sąd zadał pytanie prawne, czy odpowiedni przepis  ustawy z 28 maja 2021 r. ma zastosowanie do spraw wszczętych przed jej wejściem w życie, w których wyznaczono już  skład trzech sędziów. Rzecznik wskazał, że art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy nie ma zastosowania do spraw wszczętych przed wejściem w życie tej ustawy, w których wyznaczono już skład trzech sędziów.

Problemy sądów w stosowaniu przepisów, do których uchylenia zmierza projekt

Wprowadzone ustawą z 28 maja 2021 r. rozwiązania podważyły liczne wartości i zasady konstytucyjne wynikające z art. 2, art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 31 ust. 3 oraz art. 182 Konstytucji RP. Są obarczone wadami, które mogą powodować nieważność postępowania. Stosowanie ich przez sądy może doprowadzić do konieczności ponownego sądowego rozpoznania spraw, które winny być rozpoznane w dotychczasowym zgodnym z prawem – składzie sądu orzekającego.

W ocenie RPO planowana nowelizacja wydaje się zarazem niekompletna i wymaga uzupełnienia. 30 maja 2022 r. RPO skierował do Ministra Sprawiedliwości wystąpienie w sprawie ograniczeń pozostałych w sądach powszechnych i administracyjnych, pomimo zniesienia większości restrykcji sanitarnych.

W wystąpieniu tym Rzecznik zauważył, że art. 15zzs1 oraz art. 15zzs4 nadal przewidują liczne ograniczenia dla stron postępowań sądowych. Przepisy te ograniczają jawność postępowań, przyznają także przewodniczącym możliwość zarządzenia przeprowadzania postępowania niejawnego, gdy nie można przeprowadzić posiedzenia zdalnego, a przeprowadzenie rozprawy lub posiedzenia jawnego nie jest konieczne. A w sądach powszechnych pozostawiono możliwość rozpoznawania spraw w I i II instancji w składzie jednego sędziego. 

Do Rzecznika wpływają skargi obywateli, że pomimo pierwotnie wyznaczonej rozprawy zdalnej sąd administracyjny odstąpił od jej przeprowadzenia i skierował sprawę na posiedzenie niejawne. Strona nie miała możliwości zaskarżenia tego zarządzenia; wskazała, że naruszono jej prawa procesowe. W innej sprawie sąd administracyjny wezwał stronę do stawiennictwa, mimo że rozprawa odbywała się w formie zdalnej, a strona znajdowała się w innej sali niż skład orzekający. 

Mimo że rozwiązania na czas pandemii, takie jak rozprawy zdalne, należy co do zasady ocenić pozytywnie, to jednak rozwiązania takie również należy poddać ocenie, przede wszystkim pod kątem zapewnienia dostępności dla stron, możliwości technicznych stron, pełnomocników oraz samych sądów. Tym samym, nowelizacja winna objąć swoim zakresem nie tylko art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy.

Art. 45 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z kolei art. 45 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie.

Zdaniem RPO w kontekście zniesienia stanu epidemii niezasadne jest dalsze pozostawienie dotychczasowych ograniczeń związanych z funkcjonowaniem sądów powszechnych i administracyjnych. Należy zweryfikować, czy wprowadzone rozwiązania są nadal konieczne z uwagi na potrzebę ochrony zdrowia. Zdaniem RPO, utrzymywanie ograniczeń w polskich sądach w stanie obecnego zagrożenia epidemicznego oraz jeszcze przez rok od zniesienia obostrzeń pandemicznych jest wątpliwe w świetle art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

VII.510.53.2022