Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sąd Rejonowy w odstępie pięciu lat dwa razy orzekał co do spadku po tej samej osobie  
• Rażąco narusza to prawo, godzi w powagę wymiaru sprawiedliwości i konstytucyjne zasady zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego, a także konstytucyjne prawo do sądu oraz prawo dziedziczenia
• Dlatego RPO Marcin Wiącek składa w tej sprawie skargę nadzwyczajną do Sądu Najwyższego
• AKTUALIZACJA: 24 maja 2023 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt II NSNc 192/23) uwzględnił skargę; zaskarżone postanowienie uchylił, a sprawę umorzył 

RPO ocenił, że tylko tak można naprawić ten błąd sądu. Uchylenie drugiego z postanowień sądu  jest konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Historia sprawy 

Sąd Rejonowy, I Wydział Cywilny w maju 2004 r. stwierdził że spadek po zmarłej w 1989 r. kobiecie na podstawie ustawy nabyło jej pięcioro dzieci - po 1/5 części każde.

W lutym 2009 r. ten sam sąd stwierdził, że spadek po tej zmarłej oraz po jej mężu  na podstawie ustawy nabyły te same osoby w tych samych udziałach.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich  postanowienie sądu z  2009 r. w zakresie, w jakim dotyczy stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej w 1989 r. wydano wskutek rażącego naruszenia prawa procesowego.

Sąd nie ustalił, czy wcześniej nie toczyło się postępowanie w tym przedmiocie. W efekcie wydał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. w tym ponownie po zmarłej w 1989 r. Tymczasem sprawa spadku po niej  została już wcześniej rozpoznana przez ten sam sąd i zakończona prawomocnym postanowieniem z 12 maja 2004 r. W ten sposób doszło do naruszenia powagi rzeczy osądzonej.

Wniosek RPO

Zaskarżonemu postanowieniu zarzucił rażące naruszenie prawa procesowego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 669 w związku  z art. 677 kodeksu postępowania cywilnego , w następstwie pominięcia dyspozycji art. 199 § 1 pkt 2 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i wydanie rozstrzygnięcia o stwierdzeniu nabycia spadku po zmarłej - pomimo że sprawa w tym przedmiocie została już wcześniej prawomocnie rozstrzygnięta. Rozpoznający sprawę Sąd Rejonowy w L. nie uwzględnił faktu, że w chwili wniesienia wniosku inicjującego postępowanie spadkowe w obrocie funkcjonowało już prawomocne orzeczenie tego samego sądu z 12 maja 2004 r. , które w punkcie 1 dotyczyło stwierdzenia nabycia spadku tej zmarłej.

Ponadto zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP, konstytucyjnego prawa do dziedziczenia, chronionego w art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP oraz konstytucyjnego prawa do sądu, gwarantowanego przez art. 45 ust. 1 Konstytucji RP - z uwagi na wydanie drugiego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po zmarłej. Wobec funkcjonowania w obrocie dwóch rozstrzygnięć tej samej sprawy nie pozwala to na uznanie, że zainteresowani uzyskali wiążące stanowisko sądu orzekającego. 

Obecnie w obrocie funkcjonują dwa postanowienia, oznaczone różnymi sygnaturami i datami wydania, co powoduje stan niepewności prawnej, w ramach którego uczestnicy postępowań nie mogą legitymować się jednoznacznym i niebudzącym wątpliwości potwierdzeniem nabycia uprawnień spadkowych po zmarłej. Pozbawia to ich możliwości skutecznej realizacji uprawnień majątkowych nabytych na podstawie dziedziczenia.

Dlatego RPO wnosi o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego w L. z 24 lutego 2009 r. w części i umorzenie postępowania zainicjowanego wnioskiem w zakresie, w jakim dotyczyło ono stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej. 

Argumentacja RPO 

Kwalifikując złożony przez córkę wniosek jako dotyczący stwierdzenia nabycia spadku nie tylko po zmarłej, ale i po jej mężu, sąd powinien odrzucić go w zakresie, w jakim nabycie spadku po tej samej spadkodawczyni zostało już prawomocnie stwierdzone rzez ten sam sąd w 2004 r. Art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. przewiduje zakaz prowadzenia kolejnego postępowania w tej samej sprawie. Pominięcie go jest równoznaczne z rażącym naruszeniem prawa procesowego.

Wskazane uchybienia proceduralne mają charakter rażący, ewidentny i bezsporny, możliwy do stwierdzenia bez konieczności przeprowadzania pogłębionej analizy. Oznacza to, że zaskarżone orzeczenie, w zakresie w jakim dotyczy stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej, rażąco narusza prawo, poprzez niewłaściwe zastosowanie przepisów postępowania. 

Rzecznik dostrzega tu naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP.  Statuuje on zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, na którą składa się szereg wartości. Jedną z nich jest zapewnienie zaufania uczestników obrotu prawnego do stanu prawnego ukształtowanego prawomocnym rozstrzygnięciem sądowym. Zatem osoby pozostające w kręgu oddziaływania postanowienia sądu stwierdzającego nabycie spadku mają prawo oczekiwać, że w przypadku skierowania wniosku o ponowne rozpoznanie tej samej sprawy (lub też w sytuacji gdy wobec mylnego oznaczenia pisma sąd zakwalifikuje je jako tego rodzaju wniosek), sąd ustali fakt funkcjonowania w obrocie prawomocnego jej rozstrzygnięcia i wniosek odrzuci. 

Rzecznik dostrzega również naruszenie prawa do sądu zagwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Zgodnie z nim każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny oraz niezawisły sąd. 

Jednocześnie na skutek uprawomocnienia się zaskarżonego postanowienia doszło do naruszenia konstytucyjnego prawa dziedziczenia. Zgodnie z art. 64 ust 1 i 2 Konstytucji RP każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych i prawo dziedziczenia, a prawa te podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. 

Rzecznik zarazem zwraca uwagę na wątpliwości dotyczące statusu sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN. W świetle orzeczeń  ETPC i TSUE powołania sędziowskie do tej Izby nie odpowiadają ani wymogom prawa do rzetelnego procesu na gruncie art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ani wymogom zasady skutecznej ochrony sądowej proklamowanej przez art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE, a rozumianej w świetle wymogów art. 47 Karty Praw Podstawowych.

Rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych przez IKNiSP - w zakresie zastosowania prawa UE oraz EKPC - może zatem rodzić obawy o późniejsze podawanie w wątpliwość rzetelności postępowania sądowego, a nawet mocy wiążącej orzeczeń, w postępowaniach toczących się przed tymi trybunałami europejskimi. Dlatego Rzecznik wnosi, aby SN rozważył konsekwencje orzekania w sprawach skarg nadzwyczajnych przez sędziów IKNiSP.

Najważniejsze motywy pisemne rozstrzygnięcia

Skarga nadzwyczajna wniesiona przez Rzecznika Praw Obywatelskich jest w sposób oczywisty zasadna.

Należy podzielić zarzut rażącego naruszenia prawa procesowego, polegającego na niewłaściwym zastosowaniu art. 669 w zw. z art. 677 k.p.c, w następstwie pominięcia, wobec zakwalifikowania wniosku (…)  z 21 października 2008 r. jako wniosku o stwierdzenie nabycia spadku zarówno po (…) jak i (…), dyspozycji art. 199 § 1 pkt 2 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i wydanie rozstrzygnięcia o stwierdzeniu nabycia spadku po zmarłej, pomimo że ten sam Sąd wydał już prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy.

Istnienie prawomocnego orzeczenia tego samego Sądu, dotyczącego tego samego spadkodawcy, stało na przeszkodzie orzekaniu po raz wtóry o stwierdzeniu nabycia spadku. Na skutek tego doszło do sytuacji, w której o tym samym przedmiocie postępowania rozstrzygają dwa prawomocne orzeczenia. Ze względu na zasadę powagi rzeczy osądzonej niedopuszczalne jest, aby w obrocie prawnym występowały dwa prawomocne postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie.

Sąd Najwyższy każdorazowo weryfikuje czy uchylenie zaskarżonego orzeczenia będzie - w świetle całokształtu zasady wyrażonej w art. 2 Konstytucji RP - proporcjonalne względem oczywistego uchylenia ochrony przysługującej prawomocnym orzeczeniom sądów. Skoro kolejne postanowienie o nabyciu spadku wydane zostało z naruszeniem zasady ochrony powagi rzeczy osądzonej, jego uchylenie w rzeczywistości nie tylko nie uchybia tej zasadzie, ale ją afirmuje i w oczywisty sposób jest konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Konsekwentnie należy również uznać, że poprzez wydanie zaskarżonego postanowienia doszło do naruszenia wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP zasad: zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego, jak też konstytucyjnego prawa do dziedziczenia, chronionego w art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, oraz konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP).

W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, sąd ma obowiązek podejmowania działania z urzędu. Oznacza to, że sąd nie może poprzestać na tym, co zostanie zaoferowane przez uczestników postępowania, bowiem ocenić musi czy stwarza to wystarczającą podstawę do prawidłowego stwierdzenia, kto nabył spadek. Sąd, aby zadośćuczynić obowiązkowi wynikającemu z art. 677 k.p.c, powinien ustalić pełny krąg spadkobierców ustawowych (ewentualne istnienie testamentu i jego ważność), sprawdzić czy nie zachodzą negatywne przesłanki dziedziczenia, ustalić czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne i komu przypadło w drodze dziedziczenia.

W tym kontekście, po stronie sądu istnieje również obowiązek, aby ustalić na podstawie dostępnych instrumentów, w ramach odbieranego zapewnienia, czy wcześniej po tym samym spadkodawcy nie toczyło się już postępowanie o stwierdzenie nabycia praw do spadku.

Wydanie dwóch orzeczeń spadkowych w okolicznościach niniejszej sprawy godzi w konstytucyjną zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, a także w zasady z niej wynikające, tj. zasadę zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego, a także konstytucyjne prawo dziedziczenia i prawo do sądu. Prawo do sądu obejmuje także prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd.

W sytuacji, kiedy na skutek rażącego naruszenia prawa wydane zostają dwa orzeczenia spadkowe, uprawnione jest twierdzenie, że w sprawie nie może być mowy o uzyskaniu przez uczestników postępowania spadkowego wiążącego stanowiska sądu, a powstała sytuacja tworzy stan niepewności prawnej, w ramach którego spadkobiercy nie uzyskują jednoznacznego potwierdzenia uprawnień spadkowych, w czym w sposób oczywisty przejawia się naruszenie konstytucyjnego prawa do sądu. Uzyskanie stwierdzenia nabycia spadku jest również niezbędne m.in. w postępowaniach wieczystoksięgowych i administracyjnych, zasadnie zatem podniesiono w skardze nadzwyczajnej, że w przypadku funkcjonowania w obrocie prawnym dwóch postanowień sądu o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie nawet w sytuacji gdy wynika z nich analogiczny porządek dziedziczenia, „[ochrona gwarantowana w Konstytucji RP staje się iluzoryczna, ponieważ instytucja stwierdzenia nabycia spadku nie może zrealizować przypisanych jej systemowo celów".

(…)

Konsekwentnie stwierdzić należy, że o ile kolejne postępowanie w przedmiocie nabycia spadku po tej samej osobie jest niedopuszczalne na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c, i dlatego zakwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich postanowienie podlega uchyleniu, o tyle postępowanie podlega umorzeniu ze względu na dyspozycję art. 91 § 1 U.SN, który inaczej niż w postępowaniu wywołanym skargą kasacyjną w sprawie cywilnej, nie przewiduje możliwości odrzucenia wniosku (pozwu) przez Sąd Najwyższy z powodu przeszkody, która występowała już w chwili złożenia wniosku (pozwu). Przywołany przepis art. 91 § 1 u.SN stanowi podstawę uchylenia zaskarżonego orzeczenia w całości lub w części i stosownie do wyniku postępowania orzeczenia co do istoty sprawy, przekazania sprawy do ponownego rozpoznania albo umorzenia postępowania (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z: 26 marca 2019 r., I NSNc 1/19; 2 grudnia 2020 r., I NSNc 102/20).

IV.511.294.2021