Biuletyn Informacji Publicznej RPO

29 października 2022 r. rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek był gościem audycji „Gość Krzysztofa Ziemca” w RMF FM. Rozmawiał z redaktorem m.in. o tym, gdzie w katalogu praw człowieka mieści się prawo do czystego powietrza, co należy zmienić w przepisach o abonamencie RTV, roli organizacji społecznych w oświacie i prawach osób LGBT+ w Polsce.

Prawo do czystego powietrza to prawo człowieka

- Zanieczyszczenie powietrza jest źródłem bardzo wielu chorób, również śmierci. Dlatego niezwykle ważne jest to, aby dbać o czystość powietrza – podkreślił Marcin Wiącek w odpowiedzi na pytanie o to, jaki jest stosunek praw człowieka do problemu smogu.

Rzecznik wskazał, że opieka nad środowiskiem jest obowiązkiem władz zarówno centralnych, jak i samorządowych. Wytyczne w przedmiocie parametrów czystości powietrza są również określone w prawie unijnym i międzynarodowym.

Sprawy związane ze smogiem trafiają również na sądową wokandę, a obywatele w ostatnim czasie coraz częściej wygrywają postępowania cywilne wytaczane przeciwko organom władzy w związku z zaniedbaniami w tym zakresie.

- Jest to temat, którzy Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje. Zarówno ja, jak i moi poprzednicy staramy się przypominać władzy publicznej o tym, że prawo do czystego środowiska i powietrza to jest również prawo człowieka - podsumował Marcin Wiącek.

O nowelizacji przepisów ograniczającej immunitet poselski i sędziowski

Zapytany o to, czy ograniczenie mocy immunitetów sędziowskich i poselskich przyniesie obywatelom korzyści czy zagrożenia, Marcin Wiącek wskazał, że modyfikacja ochrony gwarantowanej przez te immunitety wymaga zmiany Konstytucji. – To są rozwiązania, które są przewidziane w Konstytucji i potrzebna jest do [ich zmiany] decyzja polityczna oparta na większości konstytucyjnej – powiedział. – Istnieją państwa, w których immunitetu sędziowskiego nie ma, na przykład Francja, Stany Zjednoczone, Niemcy czy Austria – wyliczył rzecznik.

RPO wskazał jednak, że immunitet sędziowski jest postrzegany jako jedna z gwarancji niezależności sędziów, chroniąca ich od możliwości ingerencji władzy wykonawczej w swobodę funkcjonowania jego urzędu na przykład w związku z wydawanymi przez niego orzeczeniami. Dlatego w ocenie Marcina Wiącka o tym, by dyskutować o zniesieniu immunitetu należy zastanowić się nad wprowadzeniem do Konstytucji rozwiązań gwarantujących niezależność prokuratury.

Abonament RTV powinien być pobierany w sposób społecznie sprawiedliwy

W przedmiocie ostatniego wystąpienia RPO do premiera dotyczącego zasad pobierania abonamentu RTV rzecznik wskazał, że niewątpliwie potrzebne są zmiany prawne które sprawią, że wykonywanie przepisów o abonamencie nie będzie nie budziło poczucia niesprawiedliwości u ludzi.

Regulacje dot. abonamentu RTV opierają się na domniemaniu obowiązku opłaty abonamentu w sytuacji, gdy obywatel posiada odbiornik radiowy i telewizyjny. Natomiast bardzo wiele osób korzysta z radia lub telewizji nie posiadając radia lub telewizora (na przykład za pomocą komputera) i takie osoby w świetle nie są zobowiązane do opłaty abonamentu.

Ponadto zdarzają się przypadki prób egzekwowania abonamentu od ludzi zwolnionych od ich uiszczania. Katalog osób zwolnionych obejmuje np. osoby, które ukończyły 75 rok życia lub osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności.

W ocenie Marcina Wiącka potrzebne są zmiany ustawodawcze uszczelniające ustawę abonamentową w taki sposób, by system egzekwowania abonamentu był skuteczny i nie budzący poczucia niesprawiedliwości.

- To, czy abonament powinien istnieć, czy nie, jest decyzją polityczna. Natomiast jeżeli istnieje, powinna istnieć gwarancja, że płaci go każdy zobowiązany w sposób powszechny i sprawiedliwy – podkreślił RPO.

Przepisy regulujące obecność organizacji społecznych w szkołach powinny równoważyć wartości przewidziane w Konstytucji i Konwencji o prawach dziecka

Rozmowa dotyczyła również proponowanych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki zmian w prawie wpływających na możliwość organizacji zajęć i spotkań organizacji pozarządowych z uczniami szkół.

Marcin Wiącek wskazał, że Konwencja o prawach dziecka gwarantuje dziecku swobodny dostęp do wiedzy, informacji i idei oraz przygotowywanie do życia w wolnym społeczeństwie. Szkoła powinna w związku z tym funkcjonować w sposób umożliwiający dziecku zapoznanie się z funkcjonowaniem organizacji pozarządowych jako elementu wolnego społeczeństwa.

Z drugiej strony zarówno Konstytucja, jak i prawo międzynarodowe dają rodzicom wyraźne prawo do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Zdaniem rzecznika pomiędzy wskazanymi wartościami należy znaleźć złoty środek.

- [W proponowanych zmianach prawnych] została wygenerowana niezwykle skomplikowana procedura, która poprzedza możliwość zorganizowania zajęć z przedstawicielami organizacji społecznych. Trzeba mieć zgodę rady rodziców, rady szkoły o ile taka jest, dyrektora, informację o czym będą zajęcia, a na koniec to wszystko jest „akredytowane” przez kuratora [oświaty] – wyliczył Marcin Wiącek.

 Taka procedura może trwać wiele miesięcy i skutecznie zniechęcać zarówno dyrektorów, jak i organizacje społeczne, i stawiać im trudne do pokonania biurokratyczne bariery na drodze do organizacji zajęć z dziećmi.

Rzecznik zwrócił uwagę na równolegle procedowany projekt Prezydenta, który podejmowanie decyzji w zakresie organizacji zajęć z organizacjami pozarządowymi w znacznej mierze pozostawia w rękach rodziców. W jego ocenie projekt ten w znacznie mniejszym stopniu utrudnia organizacjom społecznym organizowanie takich spotkań.

O ankiecie dla uczniów „Młodzież 4.0”

Rzecznik został również zapytany o stanowisko w sprawie ankiety „Młodzież 4.0” przedstawionej przez Ministerstwo Edukacji i Nauki uczniom szkół podstawowych.

- napływało do mnie bardzo wiele skarg […] dotyczących tego, czy te pytania są rzeczywiście adekwatne do wieku dzieci będących ich adresatami.

Ponadto w ocenie RPO niektóre z pytań zawierały tezy trudne do pogodzenia z zasadą ochrony godności człowieka. – Pytanie, czy osoby o orientacji homoseksualnej powinny pełnić funkcje publiczne […] sugeruje, że istnieje jakiekolwiek pole do dyskusji w tym zakresie. Wydaje mi się również, że treść tych pytań może być dla wielu ludzi krzywdząca. Dlatego postanowiłem przedstawić te wątpliwości panu ministrowi i zapytać, w jakiej formule i procedurze ten projekt był zatwierdzony.

Najlepszym sposobem na rozwianie wątpliwości dotyczących wyborów kopertowych są postępowania sądowe

- Należy bardzo ostrożnie podchodzić do tego typu rozwiązań, ponieważ są one ingerencją w zasadę trójpodziału władzy – zaznaczył Marcin Wiącek.

Rzecznik zwrócił uwagę na fakt, że projekt ustawy i jego uzasadnienie zawierają istotne sprzeczności. - Ustawa mówi o tym, że określone osoby nie popełniły przestępstw, uwalniając ich od odpowiedzialności. Natomiast w uzasadnieniu ustawy jest napisane, że ci samorządowcy działały w ramach uprawnień i obowiązków. Jeżeli ktoś działał w ramach uprawnień i obowiązków, to nie popełnił przestępstwa i o tym powinien rozstrzygać sąd. Jeżeli uzasadnienie ustawy opiera się na tezie, że nie popełnili przestępstwa, z jakiego powodu zwalniać ich z odpowiedzialności karnej? Jest w tej ustawie sprzeczność i ona powinna zostać wyjaśniona – mówił rzecznik.

- Myślę, że najlepszym sposobem rozwiązania wątpliwości z tym związanych, jest postępowanie sądowe – podkreślił Marcin Wiącek. Wskazał, że ustawy amnestyjne są uchwalane w wyjątkowych okolicznościach i wymagają silnego uzasadnienia – a w tym wypadku uzasadnienie jest niespójne z treścią ustawy.

Potrzebne są skuteczniejsze narzędzia do walki z hejtem i mową nienawiści

Rzecznik wskazał, że walka z mową nienawiści i umożliwiające tą walkę przepisy są niewystarczające. Brakuje regulacji umożliwiających zwalczanie tego zjawiska w mediach społecznościowych oraz przepisów prawa karnego określających odpowiedzialność za mowę nienawiści w oparciu o przesłanki dyskryminacyjne, takie jak orientacja seksualna, tożsamość płciowa, czy niepełnosprawność.

Marcin Wiącek podkreślił, jak bardzo ważna jest edukacja – zdaniem RPO w szkołach za mało mówi się zakazie dyskryminacji, o tolerancji i za mało pokazuje się, że szacunku godny jest każdy człowiek niezależnie od jego cech.

Godność osób LGBT+ nie jest należycie respektowana

Zapytany o prawa osób LGBT+ w Polsce Marcin Wiącek nawiązał do spotkania z rodzicami osób transpłciowych, które niedawno odbyło się w biurze RPO. –  Moje obserwacje i historie tych ludzi wskazują niestety, że godność tych osób nie jest należycie respektowana. Trauma, jaką przeżywają osoby transpłciowe w trakcie procedur oraz po ich zakończeniu, jest niesamowita.

Rzecznik wskazał, że to, czego brakuje, to szybka, sprawna i chroniąca godność procedura uzgodnienia płci.

Wobec braku dedykowanego rozwiązania, obecnie w tym zakresie wykorzystywana jest „proteza” na gruncie prawa cywilnego, która od osoby pragnącej zmienić płeć wymaga wytoczenia powództwa przeciwko swoim rodzicom.

- Jest to moim zdaniem upokarzające zarówno dla tej osoby, jak i jej rodziców – podsumował Marcin Wiącek.