Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Kobiety w aresztach i zakładach karnych stanowią grupę wrażliwą, szczególnie narażoną na ryzyko tortur
• Ich ochrona stanowi część obowiązku zapobiegania torturom, sformułowanych m.in. w dokumentach ONZ, w tym tzw. Regułach z Bangkoku 
• Reguły te mają kluczowe znaczenie dla ochrony kobiet przed nadużyciami, sprzyjają też poprawie funkcjonowania więzień i standardom pracy personelu
• Dlatego powinny one stanowić stały element szkoleniowy funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej 

Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Wojciech Brzozowski zwraca się do dyrektora generalnego Służby Więziennej płk. Andrzeja Pecki o włączenie do programów szkoleniowych SW Reguł z Bangkoku, jak i standardów i wytycznych SPT i CPT.

Wojciech Brzozowski powołuje się na wyzwania, przed jakimi stoi więziennictwo w stosunku do osadzonych kobiet, zwłaszcza wobec wzrostu ich liczby w ostatnich latach.

W związku z faktem, że liczba kobiet aresztach i zakładach karnych jest mniejsza niż mężczyzn, zachodzi ryzyko, że reguły i sposób postępowania wobec nich nie będą uwzględniały ich specyficznych potrzeb. Chodzi zwłaszcza o sytuację kobiet ciężarnych i matek, które często zmagają się z problemami związanymi z brakiem środków higienicznych, odpowiedniej infrastruktury do opieki nad dziećmi, czy brakiem właściwej opieki medycznej.

Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) zwraca uwagę, że kobiety w więzieniu są grupą o  odrębnych potrzebach. To, że kobiet jest tam znacznie mniej niż mężczyzn, stwarza różne wyzwania dla administracji więziennej, czego skutkiem może być mniej korzystne ich traktowanie w stosunku do mężczyzn. Wynika to z faktu, że zasady i udogodnienia więzienne zostały opracowane dla populacji więziennej, w której osadzony płci męskiej jest uważany za normę. Potrzeby osadzonych kobiet mogą być zatem uznawane przez personel penitencjarny jako marginalne i pomijane.

CPT wskazuje również, że w kontaktach z osadzonymi kobietami należy brać pod uwagę wiele czynników, w szczególności wszelkie formy przemocy (w tym przemoc domową, której mogły doświadczyć przed osadzeniem), wysoki poziom potrzeb w zakresie zdrowia psychicznego, wysoki poziom uzależnienia od alkoholu lub narkotyków, szczególne potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej (także reprodukcyjnej), obowiązki w zakresie opieki nad dziećmi i/lub ich rodzinami oraz wysokie prawdopodobieństwo wiktymizacji i porzucenia przez rodziny po zwolnieniu.

Podkomitet ONZ ds. Prewencji Tortur (SPT) podkreśla, że kobiety stanowią w warunkach penitencjarnych grupę wrażliwą, szczególnie narażoną na ryzyko tortur, i dlatego ich ochrona stanowi część obowiązku zapobiegania torturom.

Podczas wizyty w Polsce w 2018 r. delegacja SPT odwiedziła m.in. oddział dla kobiet w Zakładzie Karnym we Wrocławiu. Wśród zaobserwowanych problemów SPT wskazał na niską wartość odżywczą i brak higieny żywności, niewystarczające ogrzewanie i brak dostępu do pralek. Podkomitet wyraził obawę, że te warunki skutkują dyskryminującym traktowaniem kobiet. Ponadto odnotował, że w przeszłości dochodziło do wykorzystywania seksualnego osadzonych.

Podkomitet zalecił podjęcie działań w celu zagwarantowania, aby osadzone nie doświadczały faktycznej dyskryminacji w systemie penitencjarnym oraz - w odniesieniu do zakładu we Wrocławiu - podjęcie pilnych działań w celu przeglądu i poprawy systemu dozoru, warunków oraz traktowania kobiet, a także środków bezpieczeństwa.

Delegacja SPT wysłuchała też licznych skarg od osadzonych kobiet dotyczącego opóźnionego dostępu do usług medycznych. Podkomitet zalecił Polsce, by zagwarantowała skuteczną, profesjonalną, całodobową pomoc medyczną we wszystkich jednostkach penitencjarnych.

Szczególnego znaczenia nabiera fachowe przygotowanie kadry penitencjarnej, z uwzględnieniem wieloletniego dorobku instytucji międzynarodowych i ekspertów. W przypadku kobiet fundamentalne znaczenie mają ustanowione przez ONZ w 2010 r. Reguły postępowania z kobietami pozbawionymi wolności oraz skazanymi, wobec których stosowane są kary o charakterze nieizolacyjnym (tzw. Reguły z Bangkoku).

Mają one na celu zrównanie sytuacji kobiet i mężczyzn w detencji ze zwróceniem szczególnej uwagi na potrzeby kobiet, które są w ciąży, karmią piersią czy są w trakcie menstruacji. Są ponadto jedynym instrumentem międzynarodowym, który zajmuje się problemami, z jakimi borykają się dzieci przebywające w więzieniu wraz z rodzicem. 

Reguły odnoszą się w szczególności do takich problemów jak przemoc (głównie przemoc seksualna ze strony funkcjonariuszy oraz współosadzonych), a także sposób kontroli osobistej polegający na rozebraniu się do naga i przeszukiwaniu intymnych części ciała.

Kolejnym wrażliwym obszarem  jest higiena i opieka zdrowotna. Jako główny problem w tym zakresie wymienia się brak dostępu do lekarzy ginekologów dla kobiet w ciąży i karmiących piersią, czego efektem jest niska profilaktyka zdrowotna, a także brak dostępu do odpowiedniej diety dla tej grupy kobiet.

Reguły skupiają się również na kontakcie z rodziną, gdyż jak zauważa CPT, osadzone często odbywają karę pozbawienia wolności z dala od swoich domów, co ma negatywny wpływ na utrzymywanie więzi rodzinnych i stan psychiczny.

Następnym problemem jest traktowanie kobiet w ciąży, karmiących piersią oraz kobiet dziećmi. Wskazać tu należy rozdzielanie kobiet od ich dzieci oraz dramat kobiet, którym są odbierane dzieci i oddawane do adopcji, co można uznać za tortury psychiczne.

Ostatnim ważnym problemem, do których odnoszą się Reguły, jest dostęp do szkoleń i zabezpieczenie przed dyskryminacją. Wskazują, że cały personel przejdzie szkolenie w zakresie potrzeb związanych z płcią i prawami człowieka w odniesieniu do więźniarek. Akcentują też potrzebę szkoleń dotyczących rozpoznawania potrzeb w zakresie opieki psychiatrycznej, ryzyka samookaleczenia, samobójstwa oraz potrzebę szkoleń personelu zarządzającego w zakresie wrażliwości na płeć oraz zakazu dyskryminacji i molestowania seksualnego.

Te międzynarodowe standardy co do kobiet pozbawionych wolności mają kluczowe znaczenie dla ich ochrony przed nadużyciami, sprzyjają też poprawie funkcjonowania jednostek i standardom pracy personelu. Z tego też względu powinny stanowić stały element szkoleniowy funkcjonariuszy i pracowników jednostek penitencjarnych. 

Wszystko to uzasadnia potrzebę wzmacniania potencjału zawodowego personelu penitencjarnego w celu jego odpowiedniego przygotowania na wyzwania związane z pracą z kobietami pozbawionymi wolności. 

Reguły powinny w jak największym stopniu rozpowszechnione wśród funkcjonariuszy wszystkich szczebli (szczególnie mających bezpośrednią styczność z osadzonymi kobietami), stanowić stały element kształcenia oraz punkt odniesienia dla oddziaływań penitencjarnych. Personel tych jednostek powinien być bowiem świadomy wyzwań, ograniczeń i potrzeb związanych z płcią i działać w zgodzie z międzynarodowymi standardami w tym zakresie.

KMP.571.5.2024