Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił senackim komisjom opinię ws. nowelizacji z 7 lipca 2023 r. dotyczącej m.in. kodeksów karnego, postępowania karnego oraz cywilnego, specustawy kovidowej, prawa o ustroju sądów powszechnych oraz o prokuraturze (druk senacki nr 1039)
• 28 lipca 2023 r. Senat odrzucił tę nowelizację 31 w sumie aktów prawnych

7 lipca 2023 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (druk senacki nr 1039). Nowelizuje ona m.in. Kodeks postępowania karnego, specustawę covidową z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID- 19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, Kodeks karny oraz  wiele innych ustaw.

5 czerwca 2023 r. w czasie obrad Podkomisji Stałej do spraw nowelizacji prawa cywilnego Komisji Nadzwyczajnej ds. zmian w kodyfikacjach zostały zgłoszone poprawki, których nie zawierały ani przedłożenie z 9 maja 2023 r., ani przesłany 3 kwietnia 2023 r. Rzecznikowi projekt ustawy z 31 marca 2023 r.

25 lipca 2023 r. przedstawiciele RPO uczestniczyli w posiedzeniu senackich komisji Ustawodawczej oraz Praw Człowieka, Praworządności i Petycji. Wniosły one o odrzucenie projektu przez Izbę. Powodem jest naruszenie zasad prawidłowej legislacji, w tym poprzez naruszenie zasady trzech czytań oraz zasad techniki legislacyjnej, gdyż ustawa dotyczy zmian w 31 aktach prawnych.

Zmiany w Kpk

Skutkiem zastosowania uchwalonych art. 249 § 3a k.p.k., art. 313 § 1 i 1a k.p.k. będzie orzeczenie i wykonywanie wobec osoby, której ani nie powiadomiono o treści zarzutu ani której nie ogłoszono zarzutu, środków zapobiegawczych, w tym najsurowszego z nich w postaci tymczasowego aresztowania. Uchwalone art. 249 § 3a k.p.k., art. 313 § 1 i 1a k.p.k. naruszają zatem prawo oskarżonego do obrony w ujęciu materialnym w rozumieniu art. 42 ust. 2 Konstytucji RP.

Ponadto osoba podejrzewana, co do której zachodzą przesłanki z art. 313 § 1a k.p.k., w przypadku stosowania wolnościowych środków zapobiegawczych, może nie mieć nawet obrońcy. W przypadku zaś postępowania w przedmiocie izolacyjnego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, zgodnie z art. 249 § 3a k.p.k., gdy przyznano jej obrońcę z urzędu, usprawiedliwiona nieobecność obrońcy z przyczyn losowych, nie tamuje rozpoznania sprawy. Uchwalone unormowania zawarte w art. 249 § 3a k.p.k., art. 313 § 1 i 1a k.p.k. naruszają zatem również prawo oskarżonego do obrony w ujęciu formalnym w rozumieniu art. 42 ust. 2 Konstytucji RP.

Art. 249 § 3a k.p.k., art. 313 § 1 i 1a k.p.k. - dopuszczając konfiguracje procesową, w której w postępowaniu przygotowawczym sąd zastosuje tymczasowe aresztowanie albo prokurator zastosuje inne środki zapobiegawcze wobec osoby, co do której zachodzą przesłanki z art. 313 § 1a k.p.k., której z tego względu nie przesłuchano i przynajmniej nie poinformowano jej o treści zarzutu - oraz w której to konfiguracji nieobecność obrońcy takiej osoby nie tamuje rozpoznania sprawy, naruszają prawo do obrony wyrażone w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP.

Zastosowanie tymczasowego aresztowania przez sąd wobec osoby, co do której zachodzą przesłanki z art. 313 § 1a k.p.k., oraz rozpoczęcie wykonywania tego środka zapobiegawczego, przy oczywistym złamaniu art. 210 k.k.w., prowadzić będzie, po przekroczeniu 24 godzin, do naruszenia art. 41 ust. 3 Konstytucji RP. Osobie, co do której zachodzą przesłanki z art. 313 § 1a k.p.k., nie można bowiem, w ciągu 24 godzin, skutecznie doręczyć postanowienia sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

RPO poddał pod rozwagę Komisji wykreślenie z ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. zmian odnoszących się do art. 249 § 3a k.p.k., art. 313 § 1 i 1a k.p.k.

Pozostałe zmiany

W zakresie pozostałych zmian ustawą  7 lipca 2023 r. pozytywnie należy ocenić propozycję utraty mocy przez art. 15zzr1 uCOVID-19, którego skutkiem jest wstrzymanie biegu terminu przedawnienia karalności czynu oraz przedawnienia wykonania kary w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe. Propozycja ta realizuje postulat Rzecznika.

Art. 43a § 4 k.k. w zaproponowanym w art. 31 pkt 1 lit a brzmieniu może zostać postawiony zarzut, iż narusza zasadę równości odniesioną do prawa do sądu w powiązaniu z zasadą winy z art. 45 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, gdyż  w sposób nieproporcjonalny ogranicza sąd w możliwości decydowania o wysokości świadczenia pieniężnego w sytuacjach, gdy stopień zawinienia sprawców przestępstw wymienionych w zakresie zastosowania rzeczonego przepisu nie uzasadniał będzie orzeczenia świadczenia pieniężnego w kwocie 5000 zł.

Pod rozwagę Komisji RPO poddał  dodanie do art. 43a k.k.: „§ 5. W szczególnie uzasadnionych okolicznościach, gdy wymierzone świadczenie pieniężne powodowałoby dla sprawcy uszczerbek dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sąd może je wymierzyć w wysokości niższej niż wysokość wskazana w § 2, 3 i 4.”. Wskazana propozycja legislacyjna stanowi przeniesienie na grunt art. 43a k.k. treści art. 47 § 4 k.k. w brzmieniu nadanym mu przez rzez art. 5 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 22 lipca 2022 r. (Dz.U.2022.1726) zmieniającej Kodeks karny z dniem 1 września 2022 r.

W zakresie art. 31 pkt 1 lit. b i f projektu pozytywnie należy ocenić, co do zasady, kierunek zmian art. 44b k.k. i art. 178 § 3 k.k. Instytucja przepadku pojazdu albo przepadku równowartości pojazdu nadal jednak budzi zastrzeżenia.

W propozycjach zmian nie uwzględnia się tego, że miarą jej dolegliwości jest wyłącznie wartość pojazdu. Czyn zabroniony może zostać popełniony przez sprawcę przy wykorzystaniu samochodu własnego, będącego przedmiotem umowy leasingu, będącego przedmiotem umowy najmu, będącego przedmiotem umowy użyczenia albo też nowego albo w znacznym stopniu zniszczonego. Wartość pojazdu nienależącego do sprawcy, w szczególności będącego przedmiotem umowy leasingu, nie oddaje w żaden sposób stanu majątku sprawcy. 
Obligatoryjność środka karnego opisanego w art. 44b k.k. w przypadkach art. 178 § 3 k.k. prowadzić będzie do sytuacji, w których sąd nie będzie mógł odstąpić od jego orzekania, nawet w szczególnie uzasadnionych przypadkach. 

Warto poddać pod rozwagę dodanie do art. 178 § 3 k.k. zdania drugiego o treści tożsamej z treścią sformułowaną już na gruncie art. 178a § 5 k.k. w postaci: „Sąd może odstąpić od orzeczenia przepadku, jeżeli zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami.”. W przeciwnym przypadku przepadek z art. 44b k.k. orzekany na podstawie art. 178 § 3 k.k. pozostaje wciąż obarczony poważną wadą prawną, gdyż sąd pozbawiony jest w tym wypadku, koniecznej w świetle Konstytucji RP (art. 10 w zw. z art. 173 i art. 175 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1), swobody orzeczniczej, bez której nie sposób in concreto mówić o racjonalnych ocenach i decyzjach sądowych. 

Trudno mówić o sprawiedliwym rozpatrzeniu sprawy karnej, w którego istotę wpisana jest indywidualizacja i uadekwatnianie reakcji karnej. Sądy będą zobligowane stosować reakcje karne nieadekwatne zarówno do wagi zdarzenia drogowego z udziałem sprawcy, stopnia jego winy, jak i do jego możliwości majątkowych i zarobkowych.

Nadal art. 44b § 4 k.k. nie obejmie sprawców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą i wykonujących czynności zawodowe lub służbowe polegające na prowadzeniu pojazdu na własną rzecz albo kierujących pojazdem na podstawie innej niż umowa o pracę, na przykład na podstawie umowy cywilnoprawnej. Wyłączenie przepadku pojazdu mechanicznego oraz przepadku równowartości pojazdu tylko wobec osób zatrudnionych w oparciu o umowę o pracę, z wyłączeniem osób prowadzących własną działalność gospodarczą, zostać musi uznane za naruszenie art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, gdyż cecha podstawy wykonywania czynności zawodowych jest cechą różnicującą sytuację sprawców i jednocześnie irrelewantną z punktu widzenia ponoszonej przez nich odpowiedzialności karnej.

Zaproponowany art. 44 § 5 k.k. zapobiega podwójnemu ukaraniu sprawcy, który w wyniku kolizji albo wypadku drogowego doprowadził do znacznego albo całkowitego zniszczenia pojazdu.

Zmianę w art. 133 § 2a k.p.k. należy ocenić pozytywnie. Stanowi ona realizację zgłaszanego od wielu lat postulatu Rzecznika, co do którego  było dotychczas negatywne stanowisko.

Odnosząc się do uchwalonego art. 330 § 4 k.p.k. należy podnieść, iż obecny system regulujący możliwość wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia sam w sobie budzi już zastrzeżenia, w sposób niezasadny utrudniając skorzystanie z tej możliwości pokrzywdzonemu, na co Rzecznik wskazywał w wystąpieniach generalnych. Projektowany przepis stawia dalsze przeszkody dla skorzystania z tego uprawnienia.

Zgodnie z uchwalonym stanem prawnym, to prokurator będzie władny do oceny, czy osoba wnosząca subsydiarny akt oskarżenia jest pokrzywdzonym i czy może skorzystać z omawianego uprawnienia przysługującego pokrzywdzonemu. 

Obecnie, po zmianach wprowadzonych w 2016 r., prokuratura nie korzysta z przymiotu niezależności. Zmiany umożliwią prokuratorowi nadrzędnemu, w tym Prokuratorowi Generalnemu, wpływać na postępowania i wręcz całkowicie uniemożliwić pokrzywdzonemu skorzystanie z jakiejkolwiek drogi dochodzenia sprawiedliwości. Konieczne jest więc odstąpienie od wprowadzania art. 330 § 4 k.p.k.

RPO poddał  pod rozwagę Komisji wprowadzenie poprawek realizujących postulat zmierzający do wykreślenia art. 1 pkt 25 lit. b ustawy z 7 lipca 2023 r., wprowadzającego od 1 października 2023 r. art. 77 § 3 i 4 do Kodeksu karnego.

Postuluje również rozważenie przez Komisje zmiany art. 31 pkt 1 lit. c ustawy, aby dodać:  „Skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 25 lat kary”.

Uchwalone 7 lipca 2023 r. zmiany obejmujące art. 77 § 3 i 4 k.k. możliwość orzeczenia przez sąd zakazu stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia w przypadku wymierzania kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz w art. 78 § 3 k.k. podwyższające warunek formalny do ubiegania się skazanego o warunkowe zwolnienie z 25 do 30 lat,, są sprzeczne z zakazem okrutnego i nieludzkiego karania (40 Konstytucji RP) oraz utrwalonym w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka rozumieniem zakazu z art. 3 EKPC.

II.510.619.2023