Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Na jakie bariery natrafiają Państwo jako osoby z niepełnosprawnością, szukając pracy?

Czy pracodawcy podejmują działania, aby dostosować miejsce pracy i wsparcie do Państwa indywidualnych potrzeb?

Praca jest ważna dla każdego z nas. Pozwala zaspokoić potrzeby ekonomiczne, jest drogą do usamodzielnienia i poprawy warunków życia. Umożliwia rozwój pasji, nawiązywanie relacji, zdobywanie nowych umiejętności. Tymczasem w Polsce większość osób z niepełnosprawnościami pozostaje poza rynkiem pracy. Wskaźnik zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami w wieku produkcyjnym w roku 2020 roku wyniósł zaledwie 28,5%. 

Podstawy prawne

Polska, ratyfikując Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych, w art. 27 uznała prawo osób niepełnosprawnych do pracy na zasadach równości z innymi osobami. Obejmuje to prawo do możliwości zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną lub przyjętą na rynku pracy oraz w otwartym, integracyjnym i dostępnym dla osób niepełnosprawnych środowisku pracy. 

Zakaz nierównego traktowania osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy wynika z Kodeksu pracy (ogólna klauzula) oraz z art. 8 ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U.2020.2156 t.j.), a także z ustawy z dnia 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2021 r. poz. 573 ze zm.). Rzecznik Praw Obywatelskich jako niezależny organ ds. równego traktowania monitoruje równe traktowanie osób z niepełnosprawnościami w obszarze zatrudnienia. Do RPO w tym obszarze wpływa jednak niewiele spraw: w 2019 roku - 31 spraw, w 2020 – 11 spraw, a w roku 2021 – 10 spraw.  

Otwarty rynek pracy

Kolejni Rzecznicy Praw Obywatelskich wyraźnie opowiadali się za tworzeniem i promowaniem otwartego rynku pracy dla osób z niepełnosprawnościami, wskazując, że obecny system prawny skoncentrowany jest na zatrudnieniu chronionym i nie oferuje wystarczającego wsparcia w wejściu na rynek otwarty. Na niskie wskaźniki zatrudnienia przez wiele lat miało wpływ zjawisko pułapki świadczeniowej zniechęcające do aktywności zawodowej osoby z niepełnosprawnością pobierające rentę socjalną. Warto tutaj jednak wskazać na zmianę ustawy z dnia 27.06.2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U, z 2022 r. poz. 240) z dniem 1.01.2022 r., dotyczącą zasad zawieszania i zmniejszania świadczenia w razie osiągania przychodu. Zmiana ta jest zgodna z wnioskiem Rzecznika i postulatami osób z niepełnosprawnościami.

Sektor publiczny

Zgodnie z zapisami art. 27 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych Polska powinna podjąć działania mające na celu zatrudnianie osób z niepełnosprawnością w sektorze publicznym. RPO jako organ monitorujący wdrażanie Konwencji wielokrotnie zwracał uwagę na niski poziom zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami w administracji publicznej, mimo wprowadzenia przepisów mających wspierać zatrudnienie tych osób. Wprowadzone w 1997 roku zmiany w dostępie do stanowisk w administracji rządowej i samorządowej, przyznały kandydatom z niepełnosprawnością pierwszeństwo zatrudnienia, w tych organach administracji, które nie przekraczają 6% ustawowego wskaźnika zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami, jeśli tylko osoby te spełniają wymagania kwalifikacyjne na równi z innymi kandydatami. 

W ostatnim miesiącu w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich wskaźnik zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami wynosił 6,35%. Osoby z niepełnosprawnościami są zatrudniane na różnorodnych stanowiskach jako prawnicy czy pracownicy administracyjni. Budynki BRPO są częściowo dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. W publikowanych ogłoszeniach o pracę zamieszczamy informację, że Biuro jest przyjaznym środowiskiem dla osób z niepełnosprawnościami, a także że: „w miesiącu poprzedzającym datę upublicznienia ogłoszenia wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Biurze, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, nie jest niższy niż 6%”. 

Raport NIK opublikowany w 2019 roku  z kontroli przeprowadzonej wśród pracodawców publicznych wykazał, że w 94,3% (w 33 z 35) skontrolowanych jednostek nie uzyskano minimalnego poziomu zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami, eliminującego opłaty sankcyjne. Wskaźnik ten był znacznie niższy od 6%, tj. wartości nieskutkującej koniecznością odprowadzania obowiązkowych miesięcznych wpłat na PFRON, przewidzianej w art. 21 ust. 1 i 2a ustawy o rehabilitacji. Kontrola wykazała także, że większość skontrolowanych pracodawców publicznych nie podejmowała dodatkowych inicjatyw wspierających zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami.

Dostosowanie miejsc pracy

Rzecznik Praw Obywatelskich w swoich wystąpieniach zwracał uwagę także na problem z dostosowaniem miejsc pracy do potrzeb pracowników z niepełnosprawnością, podkreślając, że wdrażane usprawnienia nie są w wystarczającym stopniu zindywidualizowane. Ważne jest tutaj nie tylko likwidowanie barier architektonicznych, komunikacyjnych ale też barier mentalnych, które wpływają na atmosferę w miejscu pracy i relacje między pracownikami. 

System wsparcia w miejscu pracy także w zbyt małym stopniu uwzględnia indywidualne potrzeby osób z niepełnosprawnościami. Tylko nieliczne osoby z niepełnosprawnością mogą skorzystać ze wsparcia asystenta/trenera pracy (zatrudnienie wspomagane). Wsparcie to jest dostępne jedynie w trybie projektowym. Trener pracy towarzyszy osobie z niepełnosprawnością w nowym miejscu pracy - pomaga zaaklimatyzować w nowym środowisku, wdrożyć w obowiązki, dba o interesy pracownika. Bez tego rodzaju indywidualnego wsparcia - część osób z niepełnosprawnościami nie jest w stanie podjąć i utrzymać zatrudnienia.

System orzecznictwa

Kolejnym istotnym problemem podnoszonym wielokrotnie przez RPO - który dotyczy także obszaru zatrudnienia - jest potrzeba konsolidacji funkcjonujących dotychczas sześciu systemów orzecznictwa dla celów rentowych, pozarentowych i edukacyjnych. Aktualnie obowiązujący system, co pokazują regularnie wpływające do Rzecznika skargi, budzi krytykę z powodu jego skomplikowania, odmiennych kryteriów orzekania i poczucia nierównego traktowania przez instytucje orzecznicze. Obecnie w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej trwają prace nad reformą systemu orzecznictwa. RPO regularnie pyta Ministerstwo o postępy w tych pracach.

Jak wyglądają prace nad reformą systemu orzecznictwa ws. niepełnosprawności? Kolejna odpowiedź Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych

Polecamy lekturę poniższych publikacji:

• Zatrudnianie osób niepełnosprawnych przez administrację publiczną i państwowe osoby prawne. Raport Najwyższej Izby Kontroli
• Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych przez powiatowe urzędy pracy. Raport Najwyższej Izby Kontroli