Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Mimo posiadania prawa wybierania, osoby pozbawione wolności nie mogły głosować w wyborach samorządowych
• Z głosowania wyklucza je brak statusu stałego mieszkańca gminy, gdzie odbywają karę
• Z kolei w stałym miejscu zamieszkania nie mogli głosować z uwagi na pozbawienie wolności
• Już od 2016 r. RPO podnosi ten temat, który powraca wraz z kolejnymi wyborami samorządowymi 
• Zastępca RPO Stanisław Trociuk pisze w tej sprawie do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej
• AKTUALIZACJA: Służba Więzienna z dniem ogłoszenia aktu właściwego organu o zarządzeniu wyborów zapewnia sprawną organizację i przebieg głosowania w wyborach przeprowadzanych w odrębnych obwodach głosowania utworzonych w jednostkach penitencjarnych oraz ich oddziałach zewnętrznych, respektując w tym zakresie prawa osób pozbawionych wolności – odpowiada DG SW

Do Rzecznika Praw Obywatelskich z całego kraju napływają wnioski osób pozbawionych wolności dotyczące braku możliwości głosowania w wyborach samorządowych. Zgłaszają, że nie byli umieszczeni w spisie wyborców i w konsekwencji nie wydano im kart do głosowania - mimo że nie byli pozbawieni prawa wybierania (art. 10 § 2 Kodeksu wyborczego).

Opinia Państwowej Komisji Wyborczej

Już w 2016 r. RPO wystąpił do Państwowej Komisji Wyborczej o wyjaśnienie możliwości głosowania osób pozbawionych wolności w wyborach do organów stanowiących i wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego. 

W odpowiedzi Przewodniczący PKW wskazał, że: „przepisy prawa wyborczego nie przewidują możliwości dopisywania się do rejestru wyborców gminy, na obszarze której znajduje się zakład karny (areszt śledczy), osób przebywających w tych zakładach, wyłącznie z uwagi na fakt odbywania przez te osoby (w danym okresie) kary w tym zakładzie. W ocenie Państwowej Komisji Wyborczej osoby jedynie odbywające karę w zakładzie karnym (areszcie śledczym) nie są z tego tytułu członkami wspólnoty samorządowej w jednostce samorządu terytorialnego, w której znajduje się ten zakład (areszt); są natomiast członkami tej wspólnoty, jeżeli zachodzą inne przesłanki pozwalające uznać, że stale zamieszkują na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego”.

Stan prawny 

Zgodnie z art. 12 § 4 Kodeksu wyborczego komisarz wyborczy tworzy odrębny obwód głosowania m.in. w zakładzie karnym i areszcie śledczym oraz w oddziale zewnętrznym zakładu i aresztu, jeżeli w dniu wyborów będzie w nim przebywać co najmniej 15 wyborców. Nieutworzenie obwodu jest możliwe wyłącznie w uzasadnionych przypadkach na wniosek osoby kierującej jednostką. 

Spis wyborców w takich obwodach sporządza się na podstawie wykazów osób, które będą w nich przebywać w dniu wyborów, z zastrzeżeniem postanowień art. 29 § 2 Kodeksu wyborczego. A przepis ten mówi, że w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego oraz w wyborach wójta do spisu wyborców, wpisuje się jedynie osoby stale zamieszkałe, odpowiednio, na obszarze danej jednostki samorządu terytorialnego lub gminy, w której przeprowadzane są wybory wójta. I to właśnie ten przepis ma kluczowe znaczenie dla opisywanej problematyki.

Wykluczeni z głosowania

Aktualny stan prawny sprawia, że wiele osób pozbawionych wolności jest zdezorientowanych, czemu dają wyraz we wnioskach do Rzecznika. Z jednej strony nie są wpisywani do spisu wyborców w odrębnym obwodzie głosowania w areszcie śledczym lub zakładzie karnym, z drugiej zaś - będąc osobami pozbawionymi wolności – nie mogą udać się do lokalu wyborczego, aby zagłosować osobiście w obwodzie właściwym dla miejsca zamieszkania. 

Zastępca RPO Stanisław Trociuk zwraca się do dyrektora generalnego SW płk. Andrzeja Pecki o wyjaśnienia, w jaki sposób osoby pozbawione wolności – mające czynne prawo wyborcze – mogą w praktyce zagłosować w wyborach do organów stanowiących i wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego.

Odpowiedź dyrektora generalnego Służby Więziennej Andrzeja Pecki

W odpowiedzi DG SW informuje, że w zakresie przeprowadzania w zakładach karnych i aresztach śledczych wyborów do organów stanowiących i wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego, zwanych dalej „wyborami", Dyrektor Generalny Służby Więziennej wydaje stosowne polecenia celem zapewnienia przez dyrektorów jednostek penitencjarnych - w porozumieniu z przewodniczącymi właściwych komisji wyborczych - obsługi oraz organizacyjno-technicznych warunków głosowania i pracy komisji.

Procedura postępowania jest opracowana w oparciu o obowiązujące przepisy prawne, w szczególności:

1. Ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy (Dz. U. z 2023 r. poz. 2408 oraz z 2024 r. poz. 721) - zwanej dalej „kodeksem", która reguluje m.in. zasady i tryb przeprowadzania wyborów,

2. rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie zarządzenia wyborów do rad gmin, rad powiatów, sejmików województw i rad dzielnic m.st. Warszawy oraz wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast (ostatnim razem wydanego w dniu 29 stycznia 2024 r. - Dz. U. z 2024 r. poz. 109), które zawiera m.in. kalendarz wyborczy określający terminy wykonania czynności wyborczych,

3. rozporządzenia Ministra Cyfryzacji z dnia 3 sierpnia 2023 r. w sprawie spisu wyborców (Dz.U. z 2023 r. poz. 1512) - zwanego dalej „rozporządzeniem", które określa m.in. sposób i tryb sporządzania spisu wyborców oraz jego aktualizacji, a także wzór wykazu wyborców przebywających w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz oddziałach zewnętrznych takich zakładów i aresztów, w których utworzono obwody głosowania.

Informuje, że w ostatnich wyborach przeprowadzonych w dniu 7 kwietnia 2024 r. zgodnie z art. 12 § 6 kodeksu komisarze wyborczy utworzyli odrębne obwody głosowania w 103 podległych zakładach karnych i aresztach śledczych oraz 63 oddziałach zewnętrznych tych zakładów i aresztów. Frekwencja wyborcza ukształtowała się na poziomie 36,4 %. Liczba wyborców uprawnionych do głosowania wynosiła 28 374 osoby. Natomiast w wyborach uczestniczyło 10 314 wyborców, którym wydano karty do głosowania w lokalu wyborczym. W tym liczba wyborców uprawnionych do głosowania obywateli państw Unii Europejskiej nie będących obywatelami polskimi oraz obywateli Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej wynosiła 148 osób - natomiast żaden z wyżej wymienionych cudzoziemców nie głosował w wyborach.

Analizując przedstawioną problematykę należy zauważyć, że dyrektor jednostki penitencjarnej nie rozstrzyga w kwestii czynnego prawa wyborczego osób pozbawionych wolności, natomiast jest zobowiązany do doręczenia do właściwego urzędu gminy wykazu osób, które będą przebywać w tej jednostce w dniu wyborów - zwany dalej „wykazem" - na podstawie którego sporządzany jest spis wyborców. Do potwierdzania prawa wybierania oraz sporządzania spisu wyborców służy Centralny Rejestr Wyborców - zwany dalej „CRW" (art. 18 § 2 i 3 pkt 1 kodeksu). Spis wyborców jest sporządzany automatycznie w systemie teleinformatycznym, w którym prowadzony jest CRW, po oznaczeniu wyborów, na które będzie sporządzany spis wyborców (§ 3 ust. 1 rozporządzenia).

Wykaz sporządzony jest zgodnie ze wzorem określonym w załączniku nr 3 do rozporządzenia pn. Wykaz osób przebywających w zakładzie leczniczym, domu pomocy społecznej, zakładzie karnym i areszcie śledczym, oddziale zewnętrznym takiego zakładu i aresztu, domu studenckim, zespole domów studenckich, w których utworzono obwody głosowania (art. 29 § 1 kodeksu, § 5 ust. 1 rozporządzenia). W przedmiotowym wykazie zamieszcza się imię (imiona), nazwisko oraz numer ewidencyjny PESEL każdej z osób ujętych w wykazie - dokument nie zawiera danych osobowych osób pozbawionych praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu.

Zgodnie z § 2 ust. 1 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 września 2023 r. w sprawie zawiadamiania gmin o osobach pozbawionych prawa wybierania (Dz. U. z 2023 r. poz. 1835) właściwe sądy przekazują do wójtów, burmistrzów i prezydentów miast właściwych ze względu na siedzibę tych sądów zawiadomienia o osobach, które prawomocnym orzeczeniem sądu zostały pozbawione praw publicznych lub ubezwłasnowolnione. Informacje o pozbawieniu prawa wybierania z powodów wskazanych w art. 10 § 2 kodeksu wprowadzane są do CRW na podstawie przekazywanych gminom zawiadomień sądu albo Trybunału Stanu (art. 21 § 1 kodeksu). Natomiast mając na uwadze treść art. 29 § 4 kodeksu, który stanowi, że w wykazie osób, nie umieszcza się osób pozbawionych praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu, jeżeli właściwy sąd przekaże zawiadomienie o osobie pozbawionej prawa wybierania również administracji zakładu karnego i aresztu śledczego w wykazie osób, nie ujmowana jest taka osoba.

Mając na uwadze termin określony w art. 29 § 3 kodeksu osoba kierująca jednostką penitencjarną ustala z właściwym urzędem gminy termin doręczenia wykazu, który umożliwi ujęcie w wykazie jak największej liczby osób, które będą przebywać w zakładzie karnym, areszcie śledczym lub w oddziale zewnętrznym tego zakładu lub aresztu w dniu wyborów. W okresie bezpośrednio poprzedzającym dzień wyborów (ostatnim razem w dniach od 2 do 7 kwietnia 2024 r.) wstrzymane jest transportowanie osadzonych, ujętych w spisie wyborców sporządzonym przez gminę, na terenie której położony jest dany zakład karny, areszt śledczy jak i przenoszenia osadzonych w ramach jednej jednostki pomiędzy jej oddziałami zewnętrznymi oraz jednostką główną a jej oddziałami zewnętrznymi (uprawnionych do głosowania), za wyjątkiem transportów i przeniesień realizowanych na polecenie sądów i prokuratorów, w związku z koniecznością udzielenia natychmiastowej pomocy lekarskiej lub innych niezbędnych świadczeń leczniczych oraz w innych szczególnie uzasadnionych wypadkach.

Istnieje możliwość dopisania w dniu głosowania do sporządzonego spisu wyborców, natomiast kompetencję w tym zakresie posiada obwodowa komisja wyborcza. W szczególności dodatkowo ujmowani są ci wyborcy, którzy chcą głosować w odrębnym obwodzie głosowania utworzonym w zakładzie karnym, areszcie śledczym oraz oddziale zewnętrznym takiego zakładu lub aresztu, a zostali przyjęci do tej jednostki przed dniem wyborów (art. 51 § 4 w zw. z § 2 kodeksu).

Głosowanie korespondencyjne oraz głosowanie za pośrednictwem pełnomocnika jest wyłączone w przypadku głosowania w wyżej wymienionych odrębnych obwodach głosowania (art. 53a § 4, 54 § 4 kodeksu).

Dyrektorzy zakładów karnych i aresztów śledczych w porozumieniu z urzędami gminy, określają również tryb postępowania w zakresie realizacji prawa osób, których dane są przetwarzane w CRW, do udostępnienia informacji dotyczącej ujęcia w spisie wyborców lub niefigurowania w przedmiotowym spisie osób objętych stosownym wykazem, a także podejmują inne działania informacyjne w przedmiotowym obszarze. Osadzeni są powiadamiani o treści art. 29a kodeksu, a także umożliwia się im dostęp do przepisów dotyczących wyborów poprzez zakładową bibliotekę, a także na wyznaczonych stanowiskach komputerowych mają oni możliwość przeglądania zawartości Biuletynu Informacji Publicznej oraz stron internetowych umieszczonych w domenie „gov.pl" - jeśli ustawowo zobowiązane podmioty udostępniają informację publiczną poprzez stronę internetową znajdującą się w przedmiotowej domenie. Ewentualnie informacje w zakresie prawa wyborczego oraz organizacji wyborów i sposobu głosowania mogą być przekazywane także podczas spotkań grup wychowawczych i programu audycji radiowęzła. Osoby pozbawione wolności, przebywające w jednostkach penitencjarnych, z przebiegiem kampanii wyborczej mogą zapoznawać się za pośrednictwem audycji wyborczych nadawanych w programach publicznych i niepublicznych nadawców radiowych i telewizyjnych oraz prasy. Inne formy agitacji wyborczej są zabronione (art. 108 § 1 pkt 1 kodeksu).

Nadto należy dodać, że w razie jakichkolwiek wątpliwości, bądź pytań związanych z prawem wyborczym, kierownicy jednostek organizacyjnych Służby Więziennej, mają możliwość ich zgłaszania do właściwych organów wyborczych.

Reasumując, Służba Więzienna realizuje zadania na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks kamy wykonawczy (Dz.U. z 2024 r. poz. 706) w zakresie wykonywania tymczasowego aresztowania oraz kar pozbawienia wolności i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności, natomiast z dniem ogłoszenia aktu właściwego organu o zarządzeniu wyborów, w ramach posiadanych kompetencji wskazanych na wstępie – jak pokazuje dotychczasowa wieloletnia praktyka - zapewnia sprawną organizację i przebieg głosowania w wyborach przeprowadzanych w odrębnych obwodach głosowania utworzonych w jednostkach penitencjarnych oraz ich oddziałach zewnętrznych, respektując w tym zakresie prawa osób pozbawionych wolności.

VII.602.72.2015