Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Na posiedzeniu Senatu 7 lutego 2022 r. wystąpił rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek, który przedstawił senatorom informację o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w roku 2022.

Marcin Wiącek rozpoczął swoje wystąpienie od przypomnienia, że podstawowym zadaniem RPO jest rozpatrywanie skarg obywateli. Po analizie tych skarg podejmowana jest decyzja o skorzystaniu z konstytucyjnych kompetencji Rzecznika. W szczególności formułowane są wystąpienia generalne do organów prawodawczych wskazujące na potrzebę zmiany prawa, jak również Rzecznik inicjuje lub przystępuje do postępowań przed sądami i Trybunałem Konstytucyjnym.

Rzecznik podkreślił, że z tego powodu każda informacja roczna odzwierciedla głos ludzi czujących się pokrzywdzonymi, potraktowanymi niesprawiedliwie, czy z naruszeniem prawa.

- Obowiązkiem RPO jest takich ludzi reprezentować i wzmacniać ich głos. W taki sposób ja i moi współpracownicy rozumiemy istotę tego urzędu – zaznaczył Rzecznik.

Rok 2022 w liczbach

Następnie przedstawił najważniejsze dane statystyczne podsumowujące działalność RPO w 2022 r.

Do Biura RPO wpłynęło ponad 75 tysięcy skarg, najwięcej w historii urzędu, a pracownicy Biura udzielili ponad 35 tysięcy porad telefonicznych. RPO skierował do władz 254 wystąpienia generalne.

Rzecznik złożył 3 wnioski do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności norm prawnych z Konstytucją i zgłosił udział w 21 postępowaniach przed TK. Sprawy te dotyczyły m.in. świadczeń pielęgnacyjnych dla opiekunów, tzw. emerytur czerwcowych, czy problematyki wznowienia postępowania cywilnego po wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE.

W 2022 r. RPO złożył 88 kasacji i skarg kasacyjnych oraz 26 skarg nadzwyczajnych do Sądu Najwyższego. Dotyczyły one m.in. podwójnych orzeczeń spadkowych, zaocznych wyroków eksmisyjnych wobec osób z niepełnosprawnościami i nieporadnych, kredytów frankowych, grzywien za wykroczenia związane z obowiązywaniem w Polsce stanu epidemii czy wyroków nakazowych w sprawach karnych, w których wina skazanego nie była oczywista.

RPO wniósł 16 skarg kasacyjnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego i 23 skargi do wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach dotyczących m.in. ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, praw podatników, administracyjnych kar pieniężnych nakładanych w związku z obostrzeniami covidowymi, zasad najmu lokali komunalnych, pushbacków na granicy polsko-białoruskiej i uchwał anty-LGBT.

RPO wziął udział w 8 postępowaniach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka lub Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Sprawy dotyczyły m.in. kredytów frankowych, funkcjonowania Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym i statusu prawnego Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego.

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur działający w ramach Biura RPO dokonał 79 wizytacji miejsc pozbawienia wolności w Polsce. 

Skargi do RPO w 2022 r.

Marcin Wiącek wskazał następnie trzy obszary, w których w 2022 roku wpływało najwięcej skarg od obywateli.

Napływ uchodźców z Ukrainy w związku z rosyjską agresją. Zarówno sami uchodźcy, jak i pomagający im obywatele Polski pytali o przysługujące im uprawnienia i obowiązki. RPO monitorował również tryb przygotowania specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy i opiniował jej kolejne nowelizacje - uwagi dotyczące  tych uregulowań były w znacznej mierze uwzględniane. Biuro RPO uruchomiło również infolinię dla uchodźców w języku ukraińskim i rosyjskim, udostępniło informacje w tych językach, a pracownicy BRPO przeprowadzali wizytacje na przejściach granicznych i w ośrodkach recepcyjnych dla uchodźców.

Zmiany w prawie podatkowym w ramach tzw. Polskiego Ładu. W tysiącach skarg obywatele zwracali uwagę na wadliwą konstrukcję ulgi dla klasy średniej, zmniejszone wynagrodzenia netto, emerytury i świadczenia oraz brak możliwości odliczenia składki zdrowotnej od podatku. Problemy napotkały również osoby samotnie wychowujące dziecko, które utraciły możliwość wspólnego rozliczania podatków. Część postulatów RPO została uwzględniona.

Nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego. Zwracający się w tej  sprawie do RPO osadzeni i ich bliscy skarżyli się na faktyczne ograniczenie przysługującej im liczby połączeń telefonicznych (jedno w tygodniu do osoby bliskiej i jedno do prawnika). W ocenie Rzecznika prowadzi to do ograniczenia ich prawa do pozostawania w kontakcie z pełnomocnikiem i szkodzi realizacji resocjalizacyjnych celów kary pozbawienia wolności.

Aktualne problemy generalne

Rzecznik omówił następnie problemy o charakterze generalnym, które wystąpiły w 2022 roku, ale nadal pozostają aktualne.

Wskazał przede wszystkim na niespotykany dotąd kryzys władzy sądowniczej i orzeczenia europejskich trybunałów w tym obszarze adresowanych do Polski. Ich wykonanie jest obowiązkiem Rzeczypospolitej Polskiej. - Dopóki to nie nastąpi, kryzys będzie się pogłębiał – podkreślił Rzecznik.

Marcin Wiącek zaapelował o jak najpilniejsze uporządkowanie sytuacji w polskiej władzy sądowniczej. Konieczna jest zmiana zasad kreowania składu Krajowej Rady Sądownictwa, wyeliminowanie podstaw prawnych umożliwiających karanie sędziów za treść wydawanych orzeczeń oraz uchylenie przepisów przyznających władzy wykonawczej kompetencje do wpływania na status sędziego czy czynności jurysdykcyjne sądów. Należy również stworzyć podstawy prawne umożliwiające uchylenie zastrzeżeń wobec sędziów powołanych od roku 2018, a także składu Trybunału Konstytucyjnego.

RPO mówił o zakazie arbitralnej ingerencji państwa w wolność człowieka. Wskazał, że wszelkie ograniczenie czy pozbawienie człowieka wolności powinno być dokonane tylko gdy jest to absolutnie konieczne, na podstawie przepisu ustawy i orzeczenia niezawisłego sądu. Ten standard w wielu obszarach nie jest respektowany, np. w obszarze stosowania tymczasowego aresztowania czy wkraczania władzy w prywatność czy intymność człowieka w kontekście stosowania czynności operacyjno-rozpoznawczych przez służby.

Kolejnym obszarem, na który zwrócił uwagę Rzecznik był ciążący na państwie i jego instytucjach obowiązek solidarności z osobami potrzebującymi szczególnego wsparcia, wyrównywania szans i zapewnienia każdemu człowiekowi prawa do życia w poczuciu godności i szacunku niezależnie od sytuacji w jakiej się znajduje. Mówił o problemach osób w kryzysie bezdomności, osób chorych i w podeszłym wieku, osób z niepełnosprawnościami, o problemach  osób w kryzysie psychiatrycznym.

Rzecznik zwrócił też uwagę na trudną sytuację kobiet ciężarnych, którym nie jest udzielana właściwa pomoc w sytuacji stanowiących zagrożenia zdrowia i życia. Wskazał, ze problem dopuszczalności aborcji to kwestia konfliktu wartości, wymagająca decyzji politycznych i światopoglądowych.

- Niezależnie od emocji towarzyszących tej dyskusji, nie powinno budzić wątpliwości, że rolą państwa jest wykluczenie sytuacji, w których można by mówić o nieludzkim traktowaniu kobiet. Niestety, obecnie obowiązujące prawo sytuacji takich nie wyklucza – powiedział Rzecznik.

Kończąc wystąpienie, Rzecznik zaapelował o wzięcie pod uwagę prezentowanych przez Rzecznika postulatów legislacyjnych.

Pytania senatorów i dyskusja

Po przedstawieniu informacji rzecznik odpowiadał na pytania zadawane przez senatorów.

Zapytany o to, w czym upatruje przyczyny rekordowych wpływów spraw do Biura RPO, Marcin Wiącek wskazał na zwiększającą się świadomość prawną obywateli. Pisma kierowane do Biura RPO coraz częściej przygotowane są w sposób profesjonalny, a obywatele korzystają z usług pełnomocników. W ocenie rzecznika jest to pozytywne zjawisko. RPO zauważył również, że do wzrostu przyczyniły się zdarzenia z ostatnich lat, takie jak epidemia koronawirusa, zmiany w prawie podatkowym, czy napływ uchodźców związany z agresją Rosji na Ukrainę. W takich przypadkach obywatele często zwracają się do RPO nie tyle skarżąc się na traktowanie, co poszukując informacji na temat swoich praw i obowiązków.

Senatorowie pytali RPO o to, który ze wskazanych przez niego problemów jest najpilniejszy do rozwiązania. Rzecznik jednoznacznie wskazał na sytuację w polskiej władzy sądowniczej. Podkreślił niedopuszczalność sytuacji, w której status sędziów i moc prawna orzeczeń są kwestionowane. – Bez zaufania i pewności co do niezawisłości sędziego orzekającego w sprawie obywatela i ważności wydanego przez niego orzeczenia ochrona praw człowieka jest iluzoryczna – podsumował Marcin Wiącek.

Z kolei jako najłatwiejszą do wprowadzenia zmianę rzecznik wskazał potrzebę uchylenia przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji tzw. rozporządzenia granicznego, wykorzystywanego jako podstawę do zawracania cudzoziemców na granicę państwa bez weryfikacji. Rzecznik podkreślił, że sądy administracyjne stoją wobec tego rozporządzenia na jednoznacznym stanowisku, że jego materia powinna być regulowana w ustawie.

W kontekście kryzysu na granicy Rzecznik był również pytany o sytuację społeczności zamieszkującej pogranicze polsko-białoruskie. Wskazał, że do BRPO wpływały skargi mieszkańców Podlasia i gmin z terenów przygranicznych. Nawiązał do skarg m.in. przedstawicieli branży turystycznej. Przypomniał o wystąpieniu, w którym zaapelował o rozszerzenie zakresu pomocy udzielanej przedsiębiorcom z terenu objętego stanem wyjątkowym również o przedsiębiorców z gmin sąsiadujących z tym terenem, na których działalność wprowadzenie tego stanu także wpłynęło. Zwrócił też uwagę na skargi, w których wskazywano na naruszenie praw i wolności poprzez wprowadzenie zakazu przebywania na terytorium objętym stanem wyjątkowym, w szczególności dziennikarzy.

Co do stanu przestrzegania praw kobiet w Polsce rzecznik przypomniał swoje stanowisko dot. potrzeby wykonania wyroku TK z października 2021 r. Marcin Wiącek wskazał, że potrzebne są przepisy dające lekarzom jasną podstawę do działania w sytuacji, w której aborcja jest dopuszczalna.

Odpowiadając na pytanie dot. instytucji ubezwłasnowolnienia Rzecznik wskazał, że jej likwidacja jest trudna, ponieważ jest ona umocowana w Konstytucji. Wskazał jednak, że na poziomie ustawowym można stworzyć takie warunki, by była ona stosowana jak najrzadziej. Rzecznik podkreślił, że obecnie orzeczenie ubezwłasnowolnienia jest stanowczo zbyt łatwe, co stoi w sprzeczności z postanowieniami Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Dodał, że RPO przygląda się pracom ministerialnego zespołu, który ma zaproponować zmiany w przepisach o ubezwłasnowolnieniu.

Rzecznik mówił też o problemie delegowania prokuratorów do innej miejscowości i potrzebie stworzenia jednoznacznej ścieżki, z wyraźnymi podstawami prawnymi w tym zakresie.

Pytany zaś o ustawę o resocjalizacji nieletnich wskazał, że ta ustawa wymaga ponownego przemyślenia i powinna być napisana od nowa. Rzecznik zabierał głos w tej sprawie na etapie prac legislacyjnych i wskazywał na problem rozszerzenia zakresu odpowiedzialności nieletnich, a także obniżenia standardu ochrony wolności i praw osób osadzonych w ośrodkach dla nieletnich. 

Senatorów interesowała też kwestia ingerowania w skład Trybunału Konstytucyjnego czy Sądu Najwyższego uchwałami sejmu oraz uznawania orzeczeń tych organów. Rzecznik podkreślił, że co do zasady podstawy prawne do złożenia sędziego z urzędu czy przeniesienia na inne stanowisko powinno być w ustawie. Wynika to z wprost z Konstytucji. Wskazał jednak, że sytuacja z TK jest inna, bo skład Trybunału jest kreowany na podstawie uchwał Sejmu. W ocenie Rzecznika wykonanie orzeczeń TK i ETPC wskazujących na wadliwe podstawy wyboru przez sejm trzech osób w skład TK może być w świetle prawa dokonane w takiej samej formie, w jakiej zostało przeprowadzone wcześniej - czyli w drodze uchwały Sejmu. RPO zwrócił też uwagę, że sytuacja, kiedy instytucje publiczne nie uznają nawzajem swojego istnienia czy prawomocności aktów, jakie wydają, jest sytuacją dramatyczną z punktu widzenia fundamentów państwa prawnego i nie powinna mieć miejsca.

Marcin Wiącek został również zapytany o przyczyny niezłożenia apelacji od wyroku sądu I instancji w sprawie przejęcia grupy Polska Press przez grupę Orlen. Rzecznik wskazał, że zgadzał się z wyrokiem sądu I instancji i podkreślił, że nie ma podstaw prawnych, by w postępowaniu antymonopolowym badać wpływ łączenia poszczególnych spółek na pluralizm mediów. RPO wskazał na pilną potrzebę wprowadzenia przepisów regulujących to zagadnienie, przypomniał o swoim wystąpieniu do Prezesa Rady Ministrów w tej sprawie i zapowiedział ponowne go złożenie. 

Z kolei zapytany o korzystanie z uprawnień procesowych w sprawach przed Trybunałem Konstytucyjnym i Izbą Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych (złożenia skargi nadzwyczajnej) Rzecznik wskazał, że jego priorytetem jest skuteczne działanie w indywidualnych sprawach obywateli.

Rzecznik był pytany również m.in. o stan przestrzegania praw osób starszych, dostateczność reguł stosowania kontroli operacyjnej przez służby, aktywność RPO w sprawach dotyczących klientów banków i pożyczkobiorców czy też zakazu eksmisji lokatorów w trakcie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego.