Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek wziął udział w posiedzeniu Komisji Praw Człowieka i Praworządności. Komisja rozpatrzyła Informację o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w 2022 roku wraz z uwagami o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela. Rzecznikowi towarzyszyli ZRPO Wojciech Brzozowski oraz dyrektor generalny BRPO Michał Szwast.

Wystąpienie RPO Marcina Wiącka

Rzecznik rozpoczął sprawozdanie od przedstawienia działalności Biura RPO w 2022 roku w liczbach: 

• do Biura RPO wpłynęło ponad 75 tysięcy skarg;

• pracownicy Biura udzielili ponad 35 tysięcy porad telefonicznych;

• RPO przedstawił 254 wystąpienia generalne (w tym wskazujące na potrzebę wprowadzenia zmian w prawie);

• RPO złożył 3 wnioski do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności norm prawnych z Konstytucją i zgłosił udział w 21 postępowaniach przed TK. Sprawy te dotyczyły m.in. świadczeń pielęgnacyjnych dla opiekunów, nowelizacji kodeksu karnego w ramach jednej z tzw. ustaw covidowych, czy tzw. emerytur czerwcowych;

• RPO złożył 88 kasacji i skarg kasacyjnych oraz 26 skarg nadzwyczajnych do Sądu Najwyższego. Dotyczyły one m.in. podwójnych orzeczeń spadkowych, zaocznych wyroków eksmisyjnych wobec osób z niepełnosprawnościami i nieporadnych, kredytów frankowych, grzywien za wykroczenia związane z obowiązywaniem w Polsce stanu epidemii czy wyroków nakazowych w sprawach karnych, w których wina skazanego nie była oczywista;

• RPO złożył 16 skarg kasacyjnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego i 23 skargi do wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach dotyczących m.in. ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, praw podatników, administracyjnych kar pieniężnych nakładanych w związku z obostrzeniami covidowymi, zasad najmu lokali komunalnych, pushbacków na granicy polsko-białoruskiej i uchwał anty-LGBT;

• RPO wziął udział w 8 postępowaniach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka lub Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Sprawy dotyczyły m.in. kredytów frankowych, funkcjonowania Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym i statusu prawnego Izby Spraw Nadzwyczajnych Sądu Najwyższego

• Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur działający w ramach Biura RPO dokonał 79 wizytacji miejsc pozbawienia wolności w Polsce.

Marcin Wiącek wskazał trzy obszary, w których w 2022 roku wpływało najwięcej skarg od obywateli. 

Na początku roku miał miejsce znaczny wpływ pytań związanych z napływem uchodźców z Ukrainy w związku z rosyjską agresją na ten kraj. Zarówno sami uchodźcy, jak i pomagający im obywatele Polski pytali o przysługujące im uprawnienia i obowiązki. RPO monitorował również tryb przygotowania specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy i opiniował jej kolejne nowelizacje – Marcin Wiącek podkreślił, że jego uwagi dotyczące kształtu tych uregulowań były w znacznej mierze uwzględniane. Biuro RPO uruchomiło również infolinię dla uchodźców w języku ukraińskim i rosyjskim, udostępniło informacje w tych językach, a pracownicy BRPO przeprowadzali wizytacje na przejściach granicznych i w ośrodkach recepcyjnych dla uchodźców.

Kolejna duża grupa skarg dotyczyła zmian w prawie podatkowym w ramach tzw. Polskiego Ładu. Obywatele zwracali uwagę na zmniejszone wynagrodzenia netto, emerytury i świadczenia oraz na brak możliwości odliczenia składki zdrowotnej od podatków. Problemy napotkały również osoby samotnie wychowujące dziecko, które utraciły możliwość wspólnego rozliczania podatków. Z kolei organizacje pozarządowe zwracały uwagę na spadek wpływu z odpisu na ich rzecz 1% podatku.

Rzecznik Praw Obywatelskich otrzymał również wiele skarg związanych z nowelizacją kodeksu karnego wykonawczego. Zwracający się do RPO więźniowie i ich bliscy skarżyli się na faktyczne ograniczenie przysługującej im liczby połączeń telefonicznych. RPO zwracał uwagę, że nowelizacja w tym zakresie prowadzi do ograniczenia ich prawa do pozostawania w kontakcie z pełnomocnikiem i szkodzi realizacji resocjalizacyjnych celów kary pozbawienia wolności poprzez ograniczenie kontaktów więźniów z rodziną i światem zewnętrznym.

Marcin Wiącek zwrócił również uwagę na ogólne problemy związane z przestrzeganiem praw człowieka w Polsce. Podkreślił konieczność zażegnania kryzysu władzy sądowniczej w Polsce poprzez podjęcie pilnych prac ustawodawczych zmieniających tryb powoływania Krajowej Rady Sądownictwa i zasady funkcjonowania sądownictwa – m.in. dotyczących odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, sytuacji w Trybunale Konstytucyjnym, czy konstrukcji skargi nadzwyczajnej do Sądu Najwyższego. 

RPO podkreślił także konieczność ochrony monopolu władzy sądowniczej na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Zwrócił uwagę na między innymi nowelizację kodeksu karnego nakazującą sądom wymierzanie w niektórych przypadkach określonych środków karnych niezależnie od indywidualnej oceny sprawy – co w ocenie RPO może prowadzić do rażąco niesprawiedliwych orzeczeń - oraz na ustawę o amnestii w sprawie tzw. wyborów kopertowych, która wkraczała w niedopuszczalny sposób w monopol sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy.

Zastrzeżenia RPO budziło również nadużywanie instytucji tymczasowego aresztowania w Polsce. Średnia długość tymczasowego aresztowania w Polsce jest o 3 miesiące dłuższa od średniej unijnej. Zmian wymagają też przepisy dotyczące zatrzymania obywateli przez Policję i inne służby. RPO podkreślił, że w 2022 r. sądy często orzekały o niezgodności z prawem zatrzymań, zwłaszcza tych dokonywanych podczas publicznych zgromadzeń. Wątpliwości budzi brak gwarancji dostępu do adwokata od samego początku zatrzymania. Osoba zatrzymana powinna mieć możliwość rozmowy z adwokatem nie tylko przed przesłuchaniem, ale także przed tzw. nieformalnym rozpytaniem przez funkcjonariuszy.

Rzecznik zwrócił następnie uwagę na problemy związane ze stosowaniem środków przymusu bezpośredniego w instytucjach leczniczych i np. domach pomocy społecznej. Wskazał, że pracownicy BRPO ujawnili w niektórych takich placówkach praktyki nazywane „niestandardowymi formami opieki”, a polegające na np. unieruchamianiu przebywających w nich osób, również za pomocą przedmiotów do tego nie przeznaczonych. Marcin Wiącek podkreślił, że reguły stosowania przymusu bezpośredniego w tego typu podmiotach muszą być ustawowo doprecyzowane.

Poważne zastrzeżenia RPO wzbudziło zagrożenie prywatności obywateli działaniami ze strony służb stosujących czynności operacyjno-rozpoznawcze. Marcin Wiącek wskazał, że nadzór sądowy nad tego typu działaniami jest iluzoryczny i musi zostać wzmocniony.

W zakresie działań organów państwowych zmierzających do walki ze skutkami inflacji RPO wskazał na niewystarczającą waloryzację świadczeń i selektywność niektórych rozwiązań osłonowych które pozbawiały wsparcia istotne grupy obywateli. Zwrócił w tym kontekście uwagę na m.in. na uzależnienie udzielenia wsparcia finansowego na ogrzewanie od rodzaju opału stosowanego przez obywateli.

Marcin Wiącek wskazał też, że wiele wystąpień w 2022 r. było poświęconych kryzysowi na granicy polsko-białoruskiej.

- Jest to czynność, która w polskim prawie została ukształtowana w sposób niewłaściwy z punktu widzenia standardów konstytucyjnych i międzynarodowych, w szczególności określonych w orzecznictwie ETPC – mówił Rzecznik i zaznaczył, że stanowisko RPO zostało zaakceptowane w znacznej mierze przez sądy administracyjne.

W kontekście sytuacji na granicy zwrócił uwagę, że pracownicy Biura RPO odbyli również wiele rozmów z funkcjonariuszami Straży Granicznej i żołnierzami. Wskazywali oni na swoje problemy związane z postawieniem w nowej sytuacji – potrzebę wzmocnienia opieki psychologicznej, przeciążenie służbą.

Jedną z najważniejszych funkcji RPO jest monitorowanie wdrażania konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, dlatego też wiele wystąpień zostało poświęconych prawom tych osób.

Rzecznik przedstawił najważniejsze problemy w tym zakresie, które wymagają zmian ustawodawczych, zwracając uwagę m.in. na nadal nieuchwaloną ustawę o asystencji osobistej. Jest to ustawa, która jest pewnym symbolem zmiany podejścia do praw osób z niepełnosprawnościami, czyli deinstytucjonalizacji.

- Osoby z niepełnosprawnościami to ludzie, których należy wspierać w podejmowaniu decyzji dotyczących ich życia, a nie zastępować w podejmowaniu tych decyzji – mówił Rzecznik.

Marcin Wiącek wskazał również na potrzebę ponownego przemyślenia instytucji ubezwłasnowolnienia oraz wprowadzenie jednolitego systemu orzekania o niepełnosprawności.

Następnie RPO odniósł się do problemów o charakterze społecznym. Mówił o problemach osób w kryzysie bezdomności, problemach opieki hospicyjnej i paliatywnej na obszarach wiejskich czy niedofinansowaniu psychiatrii, w szczególności psychiatrii dzieci i młodzieży.

Omawiając działalność RPO jako organu równościowego przedstawił najważniejsze uwagi zgłoszone do rządowego krajowego programu działań na rzecz równego traktowania w latach 2022-2030. Zwrócił też uwagę, że polskie prawo nie ma wystarczających gwarancji skutecznej walki z mową nienawiści. Przepisy prawa karnego służące walce z mową nienawiści w tej chwili są niewystarczające.

Dyskusja

Pod przedstawieniu informacji członkowie komisji zadawali rzecznikowi pytania.

Padło pytanie o adekwatność budżetu RPO w stosunku do realizowanych przez niego zadań. Rzecznik podkreślił, że jest on niewystarczający z uwagi na, z jednej strony, znaczne jego ograniczenie w 2016 roku, a z drugiej na stale rosnący wpływ skarg do Biura i nabycie przez RPO nowych kompetencji – w szczególności uprawnienia do składania skarg nadzwyczajnych do Sądu Najwyższego –  które nie zostało powiązane z przeznaczeniem środków na ten cel. 

Rzecznik podkreślił, że wynagrodzenia w Biurze RPO są nieadekwatne do kompetencji i poświęcenia pracowników, a brak funduszy przede wszystkim utrudnia zatrudnianie nowych specjalistów. Rzecznik podał przykład – zgodnie z prawem międzynarodowym KMPT powinno regularnie wizytować wszystkie miejsca pozbawienia wolności w Polsce, których jest ok. 3800, co przy zatrudnieniu 15 osób w tym zespole jest niemożliwe.

Zapytany o przykład skutecznego działania Rzecznika Praw Obywatelskich Marcin Wiącek wskazał działania podejmowane na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami. Podkreślił, że w Biurze RPO powołany został Pełnomocnik RPO ds. praw osób z niepełnosprawnościami, a częste spotkania z przedstawicielami tych osób służą wzmocnieniu ich głosu siłą autorytetu urzędu. Rzecznik zmierza w ten sposób do zapewnienia osobom z niepełnosprawności obecności w debacie publicznej w sprawach ich dotyczących, co jest jednym z fundamentalnych założeń ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych. 

Senatorowie pytali również m.in. o komunikację Biura RPO z organami Służby Więziennej i warunki panujące w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz wiodące problemy z przestrzeganiem praw człowieka do rozwiązania w toku bieżącej kadencji parlamentu.