Biuletyn Informacji Publicznej RPO

20 lipca 2022 r. RPO Marcin Wiącek na posiedzeniu sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka przedstawił informację o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w roku 2021.

Rozpoczynając wystąpienie Rzecznik podkreślił, że rok sprawozdawczy był wyjątkowy pod kilkoma względami. Do Biura RPO wpłynęła rekordowa liczba 74 279 wniosków od obywateli. Był to też rok, w którym Biurem Rzecznika kierowały trzy osoby. Zaprezentował również najważniejsze informacje statystyczne. Zaznaczył również, że to co zostało przedstawione w informacji rocznej i wystąpieniach RPO to są głosy osób, które z jakiegoś powodu czują się pokrzywdzone przez władzę.

Marcin Wiącek podkreślił też na wstępie, że pozycja ustrojowa RPO jako organu niezależnego i niezawisłego jest respektowana i nie dostrzega zagrożeń dla jego pozycji ustrojowej, niezależności i niezawisłości.

- Współpracę z organami, które są adresatami wystąpień RPO oceniam dobrze - zauważył Rzecznik i dodał, że oczywiście życzyłby sobie, żeby postulaty zawarte w wystąpieniach były uwzględniane częściej. - Wystąpienia te spotykają się jednak z odpowiedziami, które często zawierają dogłębne i szczegółowe analizy prawne - dodał.

- W związku z tym podkreślam, że zasada współdziałania władz, do respektowania której jestem również zobowiązany, nie doznaje zakłóceń - zaznaczył RPO.

Sytuacja budżetowa BRPO 

Marcin Wiącek zwrócił uwagę, że w ślad za wzrostem liczby spraw kierowanych do BRPO - od 2018 r. w związku z przyznaniem kompetencji do wnoszenia skarg nadzwyczajnych do Sądu Najwyższego, a potem od 2020 r. w związku z pandemią - nie nastąpiło zwiększenie budżetu RPO. Dopiero pod koniec 2021 r. Rzecznikowi zostały przyznane dodatkowe środki na rok 2022, które nieco poprawiły sytuację Biura RPO. Pozwoliły na przyznanie pracownikom Biura podwyżek – niektórym pierwszych od 13 lat – oraz stworzenie dodatkowych etatów.   

– Dziękując za tą podwyżkę chciałbym jednocześnie zwrócić uwagę, że w dalszym ciągu istnieje zapotrzebowanie na środki finansowe dla prawidłowego i efektywnego funkcjonowania urzędu – podsumował rzecznik.

Nowa kompetencja RPO - ochrona sygnalistów

Następnie RPO omówił w skrócie najważniejsze kompetencje urzędu i wskazał, że w Biurze trwają prace związane z przyjęciem roli organu chroniącego sygnalistów. 
– Jeżeli budżet RPO zostanie w odpowiedni sposób dostosowany do tego nowego zadania, wówczas gwarantuję, że ochrona sygnalistów w Polsce będzie w istotny sposób wzmocniona zgodnie ze standardami europejskimi – podkreślił rzecznik i zaznaczył, że Biuro jest gotowe do do szybkiego przyjęcia tej funkcji.

Węzłowe problemy 2021 roku

Omawiając problemy, którymi zajmowało się Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich w 2021 r. Marcin Wiącek zwrócił uwagę na kilka najważniejszych jego zdaniem kwestii.

– Aktualny od wielu lat problem związany z pośpiechem postępowania legislacyjnego wpływa na jakość stanowionego prawa – alarmował RPO i dodał, że często ważne rozwiązania prawna są przyjmowane w drodze poprawek, co powoduje że te regulacje prawne nie są konsultowane społecznie.

Nadal istnieje również problem wnoszenia projektów ustaw przygotowanych przez administrację rządową w drodze inicjatyw poselskich. Takie projekty nie podlegają konsultacjom społecznym i istotnie ograniczają udział społeczeństwa w procesie legislacyjnym.

Rzecznik mówił również o aktywności i wystąpieniach związanych z pandemią w szczególności wskazując na problemy związane z ograniczeniem wolności i praw obywateli.

– Największe zastrzeżenia budziła forma wprowadzenia tych ograniczeń – powiedział Marcin Wiącek i podkreślił, że zgodnie z jedną z fundamentalnych zasad rządzących ochroną praw i wolności człowieka jest zasada wyłączności ustawy. – Oznacza, że takie ograniczenia praw i wolności obywateli powinny być wprowadzane w formule demokratycznej, w debacie w obu izbach parlamentu i być zwieńczone podpisem Prezydenta. Tymczasem były wprowadzane rozporządzeniami.

Skutkiem tego jest utrwalona linia orzecznicza sądów, zgodnie z którą nakładanie kar za czyny, które zostały zakazane na poziomie rozporządzeń naruszało Konstytucję.

Mówiąc o problemach związanych z władzą sądowniczą Marcin Wiącek podkreślił wagę skargi nadzwyczajnej wprowadzonej do systemu prawa i poinformował, że w 2021 r. RPO skierował do Sądu Najwyższego 51 takich skarg. 

Zwrócił też uwagę, że nadal nie zostały wykonane orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości UE wskazujące na deficyt regulacji prawnych dotyczących kształtu powoływania sędziów w Polsce.

– Fundamentalnym problemem jest skład Krajowej Rady Sądownictwa, od 2018 r. funkcjonującej w formule, która nie jest akceptowalna z punktu widzenia standardu niezawisłości i niezależności władzy sądowniczej – zaznaczył rzecznik.

Zastrzeżenia budzą też wprowadzone na przełomie 2020/21 roku przepisy dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów. Przewidują one możliwość przedstawienia sędziemu zarzutów w związku z treścią wydanego orzeczenia.

– Jest to niedopuszczalne z punktu widzenia istoty niezawisłości sędziowskiej – podkreślił Marcin Wiącek i dodał, że poza rażącymi i absolutnie wyjątkowymi przypadkami sędzia nie powinien być stawiany do odpowiedzialności osobistej, dyscyplinarnej, czy w szczególności karnej za treść wydanego orzeczenia.

Istotnym zagadnieniem w pracy RPO jest również problematyka ochrony prawa do życia prywatnego. Od lat Rzecznicy praw obywatelskich, ale również organizacje społeczne i eksperci w zasadzie zgodnie twierdzą, że standard ochrony prawa do prywatności w relacji człowieka z organami ścigania prowadzącymi czynności operacyjno-rozpoznawcze nie jest właściwy. Nie są wykonane orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i trybunałów europejskich wskazujące jaki powinien być standard prowadzenia kontroli operacyjnej przez policję i inne służby.

– System prawny powinien chronić jednostkę przed ekscesami ze strony instytucji uprawnionych do korzystania z czynności operacyjno-rozpoznawczych – zwrócił uwagę Rzecznik i podkreślił, że podstawową gwarancją w tym zakresie jest rzetelna kontrola sądu. – Ta kontrola w obecnie obowiązujących przepisach jest niewystarczająca - dodał.

– Ubiegły rok przyniósł zagrożenia dla ochrony wolności i praw jak również dla bezpieczeństwa państwa z powodu działalności reżimu białoruskiego – mówił Rzecznik wyjaśniając, że w połowie roku, na terenach przygranicznych zaczęli pojawiać się ludzie, którzy w sposób bezwzględny byli wprowadzani w błąd przez władze Białorusi i w wielu przypadkach byli siłą przepychani z Białorusi na terytorium Polski. 

- Ta sytuacja wygenerowała wiele problemów, które stały się przedmiotem zainteresowania RPO – wskazał Marcin Wiącek.

Chodzi przede wszystkim o szczegółowe przepisy dotyczące ograniczenia praw i wolności w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego, w szczególności bezwzględny zakaz przebywania na obszarze przygranicznym objętym tym stanem.

W zainteresowaniu Rzecznika znaleźli się również funkcjonariusze służb mundurowych, którzy w większych liczbach zaczęli pełnić służbę na terenach przygranicznych. Pracownicy BRPO odbyli wiele rozmów z funkcjonariuszami, były kierowane wystąpienia dotyczące sytuacji w jakich przebywają ci funkcjonariusze. 

Jednym z najważniejszych problemów, na który zwrócił uwagę Marcin Wiącek, była jednak procedura polegająca na zawracaniu na granicę ludzi, którzy nielegalnie ją przekraczali i byli odnajdywani na terenie przygranicznym. Odbywa się to bez indywidualnej oceny każdego przypadku. Ta procedura wprowadzona w polskim porządku prawnym jest niezgodna ze standardami międzynarodowymi i konstytucyjnymi.

RPO opowiedział też o działalności Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur. Zaznaczył, że jego rolą jest przeprowadzanie regularnych wizytacji miejsc izolacji, niezależnie od tego czy są tam naruszane prawa człowieka czy nie. Zaznaczył, że KMPT liczy obecnie 10 pracowników, co jest zbyt małą liczbą, żeby należycie wywiązywać się z tej roli. Wskazał, że w 2021 r. Mechanizm odwiedził 92 miejsca – zakłady karne, areszty śledcze, komisariaty, zakłady poprawcze, DPS, izby wytrzeźwień czy KOZZD w Gostyninie itp. Przeprowadził też wizytacje w 41 miejscach detencji cudzoziemców. Obserwacje dot. funkcjonowania tego typu miejsc zostały przedstawione w stosownych raportach.

Następnie Marcin Wiącek zwrócił uwagę na silnie obecną w działalności RPO problematykę ochrony praw osób z niepełnosprawnością i osób starszych. 

Podkreślił potrzebę deinstytucjonalizacji systemu opieki nad tymi osobami, aby była wykonywana przede wszystkim w domu, a umieszczenie w ośrodku instytucjonalnym było absolutną ostatecznością. Mówił również o konieczności zmiany zasad orzekania o niepełnosprawności. 

Podkreślił również, że nadal nierozwiązany jest problem ubezwłasnowolnienia. Zdaniem RPO instytucja ta powinna być zniesiona albo istotnie zmodyfikowana. 

- W formule jaka obecnie funkcjonuje w wielu przypadkach prowadzi do naruszenia zasady ochrony godności człowieka – zaznaczył rzecznik i wskazał, że nowoczesnym instrumentem pozwalającym na rozwiązanie wielu kwestii, którym służy ubezwłasnowolnienie jest system wspierania w podejmowaniu decyzji.

RPO mówił również o świadczeniu pielęgnacyjnym. Koncepcja tego świadczenia powinna ulec zmianie. Wyjaśnił, każdy człowiek z niepełnosprawnością potrzebuje takiej samej opieki niezależnie od tego, czy opiekun zrezygnował z pracy, czy pracuje na pół etatu, pobiera rentę lub godzi opiekę z pracą. 

Wspomniał również o konieczności zmian przepisów dotyczących opieki hospicyjnej i paliatywnej. 

- Nie ma czegoś takiego jak prawo do godnej śmierci. Jest prawo do godnego życia do ostatniej sekundy tego życia – podkreślił. 

W działalności RPO istotna jest również problematyka zakazu dyskryminacji, w szczególności zakazu dyskryminacji kobiet i mężczyzn. Marcin Wiącek zwrócił uwagę posłów na problem luki płacowej, czyli różnic między wynagrodzeniem kobiet i mężczyzn na tych samych stanowiskach. 

Ostatnią kwestą, o której Rzecznik mówił na posiedzeniu sejmowej komisji to problemy podatników. Informował, że do Biura RPO wpłynęło wiele skarg w związku z wejściem w życie 1 stycznia 2022 r. zmian w prawie podatkowym (tzw. Polski Ład). Zaznaczył, że przedstawił w tej sprawie obszerną opinię, w której wskazywał na problem bardzo krótkiego vacatio legis. RPO postulował, żeby ustawa weszła w życie rok później.

Zaznaczył jednocześnie, że po wystąpieniach sformułowanych na podstawie problemów wynikających ze skarg podatników wiele postulatów zostało uwzględnionych i wiele kwestii, które RPO sygnalizował zostało poprawionych w drodze nowelizacji przepisów.

Marcin Wiącek poinformował też o problemie, który pozostaje nierozwiązany od lat. Chodzi o instytucję przedawnienia zobowiązań podatkowych. Obserwowana jest praktyka polegająca na instrumentalnym wszczynaniu przez organy podatkowe postępowania karnego w ostatnich dniach tego 5-letniego okresu tylko po to aby przerwać bieg przedawnienia. 

- Problem polega na tym, że RPO wielokrotnie występował do Ministra Finansów w tej sprawie, a ministerstwo odpowiada, że czeka na orzeczenie TK w tej kwestii – informował Rzecznik. 

- Problem polega na tym, ze wniosek do Trybunał został złożony w 2014 r. jeszcze przez RPO Irenę Lipowicz… Wydaje się, że problem ten powinien być rozwiązany w drodze ustawodawczej.

Rzecznik odpowiadał też na pytania posłów.

Członkowie Komisji przyjęli informację rzecznika i podziękowali mu za pracę wskazując, że informacja pokazuje, że bez względu na obsadę personalną instytucja niezmiennie cieszy się autorytetem społecznym i budzi zaufanie, skoro obywatele kierują swoje sprawy do Rzecznika.