Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Piętnaście lat temu wydarzyło się coś, co poprzednim pokoleniom wydawało się niemożliwe: 1 maja 2004 r. Polska stała się oficjalnie członkiem Unii Europejskiej - wspólnoty państw przywiązanych do wartości współczesnej demokracji i państwa prawa. Tym samym spełnione zostały aspiracje pokoleń Polaków dążących do przezwyciężenia żelaznej kurtyny dzielącej Europę. Dziś świętujemy rocznicę tego jednego z najważniejszych wydarzeń we współczesnej historii naszego kraju i europejskiego kontynentu.

Proces akcesji Polski do UE był jednak ogromnym wyzwaniem pod każdym względem: społecznym, gospodarczym, ale i prawnym. By marzenie o członkostwie w UE mogło się spełnić, konieczne było nie tylko dostosowanie gospodarcze. Państwa „starej” piętnastki oczekiwały przede wszystkim, że w naszym państwie zapewnione zostaną wysokie standardy funkcjonowania instytucji publicznych oraz procedur stanowienia i stosowania prawa. Konieczne stało się zatem zwiększenie gwarancji praw człowieka, praworządności, w tym zapewnienie niezależności sądów krajowych, które od 1 maja 2004 r. stały się elementem sieci sądów europejskich. Niezbędne było też zagwarantowanie sprawności całego aparatu państwowego służącego egzekwowaniu uprawnień wynikających z prawa, w tym z prawa UE. Z chwilą przystąpienia do UE Polska miała włączyć się do jednolitej przestrzeni prawnej, w której podstawową regułą współpracy jest wzajemne zaufanie, warunkujące realizację takich instrumentów, jak chociażby wzajemne uznawanie orzeczeń sądowych. Polski system prawny stał się systemem wielopoziomowym, znajdującym jednocześnie swoje podstawowe źródło w Konstytucji RP, tworzącej warunki prawne akcesji. W tworzeniu prawa UE od 1 maja 2004 r. na pełnoprawnych zasadach zaczęli uczestniczyć przedstawiciele Polski.  Polska została także objęta unijną regulacją traktatową, a w tym kontekście dużo większego znaczenia w stosowaniu prawa nabrało orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Poważne znaczenie ma w szczególności dialog sądów polskich z TSUE poprzez mechanizm pytań prejudycjalnych. 

W ciągu 15 lat członkostwa doświadczyliśmy wiele w UE: kolejne państwa stały się członkiem tej organizacji, miał miejsce poważny kryzys ekonomiczny oraz kryzys polityki imigracyjnej. Przeprowadzona została też reforma ustrojowa UE, której wyrazem stał się Traktat z Lizbony – akt o ogromnym znaczeniu dla wzmocnienia przestrzegania praw obywatelskich. Uznanie mocy prawnej Karty Praw Podstawowych UE zapewniło taki sam standard przestrzegania praw obywatelskich, z jakiego korzystają obywatele innych państw unijnych. Przepisy Karty są coraz szerzej wykorzystywane również dla ochrony praworządności w Polsce. W 2004 r. wydawało się, że wartości europejskie są naszymi wartościami, a akcesja oznacza uznanie ich raz na zawsze, zaś władza ma przed sobą wyłącznie wyzwanie ekonomiczne: doprowadzenie do wyrównania poziomu życia w naszym kraju z poziomem państw zachodniej Europy. Sam fundament aksjologiczny wydawał się niekwestionowany. Podejście to okazało się niestety nad wyraz błędne, a jak ważną rolę odgrywa Unia Europejska i jej instytucje w zapewnieniu przestrzegania wspólnych wartości, w tym w szczególności praworządności, można było przekonać się w ostatnich miesiącach. Dla Unii Europejskiej praworządność jest fundamentem, kamieniem węgielnym, a wartości europejskie, zdefiniowane w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej, nie są wyłącznie pustym zapisem.

Piętnasta rocznica przystąpienia Polski do Unii Europejskiej to okazja do wspólnej radości i przedmiot dumy z przynależności do rodziny państw, posiadających wspólny fundament wartości, typowych dla rozwiniętych społeczeństw europejskich. To również okazja do przypomnienia zarówno o tym, jak wielki postęp i rozwój jest udziałem obywateli naszego kraju, jak również o tym, że żadne wartości nie są nam dane raz na zawsze i trzeba bardzo starać się, by nie odwrócić się od tego, co było europejskim marzeniem - wspólnym dążeniem polskiego społeczeństwa i strategicznym celem działań wszystkich polskich rządów po 1989 r.