Biuletyn Informacji Publicznej RPO

„Czy dyskryminacja w dostępie do usług jest w Polsce zakazana?” – między innymi na to pytanie odpowiedzi szukali uczestnicy I Kongresu Praw Obywatelskich. 

Problem przestrzegania zasady równego traktowania w relacjach między podmiotami prywatnymi w Polsce –  obywatelami i przedsiębiorcami – stale budzi kontrowersje.

Przedstawiciele nauki prawa nie są zgodni co do faktycznego zakresu ochrony przyznanego w art. 32 Konstytucji RP – zakazu dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Właściwego poziomu ochrony nie zapewnia też ustawa „o równym traktowaniu” (ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania), która w obszarze dostępu do dóbr i usług obejmuje wyłącznie przesłanki narodowości, rasy, pochodzenia etnicznego i płci.

Do Biura RPO trafia coraz więcej skarg odnoszących się do naruszenia zasady równego traktowania przez prywatnego usługodawcę lub przedsiębiorcę.

W ramach I Ogólnopolskiego Kongresu Praw Obywatelskich w panelu dotyczącym tego zagadnienia udział wzięli: dr hab. Anna Zawidzka-Łojek (kierowniczka Katedry Prawa Europejskiego i Podyplomowych Studiów Prawa Unii Europejskiej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego), prof. dr hab. Piotr Machnikowski (specjalista w zakresie prawa cywilnego, radca prawny, były członek Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego) oraz dr Witold Borysiak (adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości). Panel prowadziła adw. Anna Mazurczak, Naczelniczka Wydziału Prawa Antydyskryminacyjnego w Zespole ds. Równego Traktowania w Biurze RPO.

Czy dyskryminacja w relacjach horyzontalnych jest niezgodna z prawem, a jeśli tak, to w jakim zakresie?

Prof. Zawidzka-Łojek wskazała, że zasada równości (a w jej ramach zakaz dyskryminacji) stanowi fundament prawa Unii Europejskiej. Pomimo braku wyraźnej podstawy prawnej do wyinterpretowania zakazu dyskryminacji w relacjach horyzontalnych, Trybunał Sprawiedliwości w kilku orzeczeniach zastosował tę zasadę również w relacjach pomiędzy podmiotami prywatnymi. Trzeba jednak pamiętać, że zakres zastosowania prawa unijnego jest ograniczony. Najszersza ochrona ma miejsce w sferze gospodarczej (w ramach swobód rynku wewnętrznego).

Dr Borysiak podkreślił, że adresatem normy art. 32 Konstytucji są podmioty władzy publicznej. Ustawodawca powinien jednak normować relacje pomiędzy jednostkami (na poziomie ustawowym) w sposób zgodny z dyrektywą konstytucyjną – zasadą równości i zakazem dyskryminacji. Można mieć wątpliwości, czy niepełna ochrona zapewniania przez ustawę o równym traktowaniu realizuje w pełni tę dyrektywę konstytucyjną.

W ocenie prof. Machnikowskiego poziom ochrony przed dyskryminacją zapewniony na poziomie ustawowym jest niewystarczający, a zakres tej ochrony niekompletny. Ustawa o równym traktowaniu zapewnia ochronę przed dyskryminacją tylko ze względu na określone cechy oraz tylko w niektórych obszarach życia społecznego, takich jak kształcenie czy dostęp do usług. Na podstawie ustawy o równym traktowaniu można dochodzić naprawienia szkody niezależnie od winy sprawcy naruszenia prawa, a osoba pokrzywdzona dyskryminacją musi jedynie uprawdopodobnić naruszenie zasady równego traktowania. Jest to prostsze niż dochodzenie naprawienia szkody na podstawie kodeksu cywilnego. Niektórzy przedstawiciele doktryny wskazują jednak, że nie każdy przypadek dyskryminacji jest jednocześnie naruszeniem godności osoby, czyli naruszeniem dobra osobistego.

Przedstawicielka Biura RPO zwróciła uwagę na ograniczone kompetencje przysługujące RPO w relacjach pomiędzy podmiotami prywatnymi, również w sferze równego traktowania. Istnieją też wątpliwości co do zakresu kompetencji przysługujących innym organom obowiązanym do reagowania na przypadki naruszenia zasady równego traktowania, takim jak UOKiK czy Rzecznik Praw Pacjenta.

Poruszono też problem zasady wolności gospodarczej (swobody zawierania umów) w kontekście ochrony przed dyskryminacją.

Pojawiły się głosy, że każdy przedsiębiorca ma prawo do odmowy zawarcia umowy z dowolną osobą, jednakże jeżeli powód zawarcia umowy jest dyskryminacyjny, to przedsiębiorca ten powinien ponieść odpowiedzialność (np. konieczność zapłaty odszkodowania za naruszenie zasady równego traktowania).

Wnioski:

• Naruszenie zasady równego traktowania prowadzi do naruszenia godności osoby dyskryminowanej. Godność jest podstawową wartością w chrześcijańskim społeczeństwie.  
• Środki ochrony już istniejące w Polsce nie zapewniają efektywnej realizacji prawa do równego traktowania. Odpowiednie stosowanie obecnie obowiązujących przepisów mogłoby jednakże zwiększyć ochronę przed dyskryminacją.
• Ważne jest zwiększanie świadomości społeczeństwa, sędziów i profesjonalnych pełnomocników reprezentujących osoby dyskryminowane.