Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Przeludnienie, braki kadrowe, nieprzyjazna infrastruktura – to m.in. problemy zamkniętych ośrodków dla cudzoziemców w związku z wzrostem obcokrajowców przekraczających granicę polsko-białoruską
• Efektem są systemowe naruszenia prawa migrantów do opieki medycznej i psychologicznej
• Niepokoi masowe kierowanie zatrzymanych do takich ośrodków przez sądy, które nie stosują środków wolnościowych

Na takie m.in. nieprawidłowości zwraca uwagę najnowszy raport tematyczny Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (w załączniku na dole strony) 
 
W związku z powstałym w II połowie 2021 r. kryzysem uchodźczym na granicy Polski i Białorusi, przedstawiciele KMPT od 30 sierpnia 2021 r. do 29 kwietnia 2022 r. przeprowadzili 15 niezapowiedzianych wizytacji w strzeżonych ośrodkach i areszcie dla cudzoziemców. Ich celem było sprawdzenie sposobu traktowania i realizacji podstawowych praw cudzoziemców oraz panujących tam warunków.

Raport „Sytuacja cudzoziemców w ośrodkach strzeżonych w dobie kryzysu na granicy Polski i Białorusi" jest podsumowaniem tych działań. 

Najważniejsze zagadnienia omówione w Raporcie

W pierwszej połowie 2021 r. do zamkniętych ośrodków przyjęto 482 osoby, a w drugiej – 3570. Masowe kierowanie cudzoziemców do tych ośrodków przez sądy świadczy o systemowej preferencji tej metody kosztem środków o charakterze wolnościowym.  

Dlatego RPO wystąpił do prezesów 22 sądów okręgowych właściwych  dla terenów przygranicznych i stolicy. Zwrócił się o uwrażliwienie sędziów na możliwość orzekania środków alternatywnych wobec detencji, szczególnie wobec rodzin z dziećmi i małoletnich pozbawionych opieki, a także dorosłych po doświadczeniach tortur.

Większość wizytowanych ośrodków była przeludniona. Zmniejszona do 2 m2 przez MSWiA minimalna powierzchnia na cudzoziemca w ośrodkach jest niezgodna z międzynarodowymi standardami i niższa niż w przypadku osadzonych w więzieniach.  Pomimo zaleceń KMPT z poprzednich lat w części ośrodków nie zdemontowano krat w oknach, które potęgują więzienny w oczach cudzoziemców charakter tych placówek. 

W połączeniu z brakami kadrowymi prowadziło to do niedostępności jakichkolwiek form terapii, grup wsparcia, nie prowadzono też zajęć psychoedukacyjnych.  

Nadal nie ma skutecznego narzędzia identyfikacji ofiar przemocy i cudzoziemców w złym stanie zdrowia oraz wymogu badań lekarskich przed umieszczeniem w ośrodku. Dlatego doszło do systemowego pogorszenia realizacji prawa cudzoziemców do odpowiedniej opieki medycznej i psychologicznej. 

Były przypadki odmowy przyjęcia na konsultację lekarską cudzoziemców przebywających w strzeżonych ośrodkach przez zewnętrznych lekarzy. Różnicowanie sytuacji pacjentów w zależności od ich pochodzenia czy statusu prawnego jest niedopuszczalnym przejawem dyskryminacji, stoi także w sprzeczności z etyką zawodową lekarzy.

Efektem połączenia czynników wywierających negatywny wpływ na psychikę cudzoziemców i braku odpowiedniej opieki psychologicznej  były m.in. samookaleczenia i próby samobójcze. Dochodziło do protestów głodowych i buntu. 

Problem  stanowi niemożność rozumienia przez cudzoziemców obowiązujących procedur i ich sytuacji prawnej, spowodowanym barierą językową lub brakiem dostępu do pomocy prawnej. A możliwość skorzystania z takiej pomocy uzależniona była od zaangażowania samych prawników i ich oddolnych inicjatyw. 

Według stanu na 31 grudnia 2021 r. w tych ośrodkach pozbawionych  wolności było prawie pół tysiąca dzieci. Nie istnieją zaś placówki opiekuńczo-wychowawcze dostosowane do szczególnych potrzeb małoletnich cudzoziemców bez opieki. Były przypadki kierowania ich do placówek dla dorosłych mężczyzn. Zostali przez to narażeni na ryzyko przemocy, w tym seksualnej. 

Szczególnie zła sytuacja i najgorsze warunki - niespełniające w ocenie KMPT standardów godnego traktowania osób pozbawionych wolności - panowały w tymczasowym ośrodku w Wędrzynie. Migranci byli zakwaterowani w pokojach mieszczących do 24 osób. Uniemożliwiało to stworzenie warunków zapewniających minimalną prywatność. Bloki mieszkalne otoczono drutem ostrzowym typu concertina. Znajdował się on także na dostępnych dla cudzoziemców niewielkich placach spacerowych, co stanowiło realne zagrożenie dla bezpieczeństwa zarówno ich, jak i samych funkcjonariuszy. W odpowiedzi na zastrzeżenia wizytujących kierownik ośrodka zdemontował concertinę z miejsc ogólnodostępnych.

Cudzoziemcy przebywający w Wędrzynie wskazywali także na ogromny stres, który z uwagi na zlokalizowanie placówki na czynnym poligonie wojskowym, wzbudzały w nich słyszane na co dzień odgłosy strzałów i eksplozji.

W większości wizytowanych placówek podejście funkcjonariuszy do cudzoziemców było nacechowane szacunkiem. Przebywający w ośrodkach rzadko zgłaszały uwagi co do sposobu traktowania. 

Wizytujący otrzymali jednak informacje m.in. o pobiciu cudzoziemca przez funkcjonariusza SG; wyzwisk, które miał kierować lekarz, czy zwracaniu się do cudzoziemców wyłącznie ich numerem ewidencyjnym. Miało też dochodzić do przemocy, w tym seksualnej – i sprawcami, i ofiarami mieli być migranci z ośrodka. 

W większości miejsc kierownictwo dążyło do poprawy warunków bytowych. Chodziło o np.  o instalację klimatyzacji w pokojach czy remont zewnętrznej infrastruktury, w tym utworzenie boiska i placu zabaw dla dzieci. 

Przedstawiciele KMPT byli pod dużym wrażeniem zaangażowania zarówno kierownictwa ośrodków, jak i personelu. Skutkiem braków kadrowych i w efekcie zwiększonych obowiązków były nadgodziny, przemęczenie, stres i frustracja. 

Wybrane zalecenia raportu

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur zwraca się o realizację poniższych rekomendacji.

W kwestii legalności pobytu cudzoziemców w strzeżonych ośrodkach, m.in. o:

•    podejmowanie decyzji o umieszczeniu cudzoziemców w detencji, w tym małoletnich, zawsze jako środek ostateczny i poprzedzony wnikliwą analizą w zakresie możliwości orzeczenia środków o charakterze wolnościowym;
•    podjęcie wysiłków na rzecz zapewnienia, aby każdy z cudzoziemców przebywających w detencji mógł skorzystać ze skutecznego środka zaskarżenia wydanej w jego sprawie decyzji;
•    obligatoryjne badania lekarskie wszystkich zatrzymanych migrantów przed złożeniem wniosku o umieszczenie w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców;
•    podjęcie działań legislacyjnych w kierunku zapewnienia każdemu małoletniemu cudzoziemcowi pozostającemu bez opieki na terytorium RP reprezentacji przed organami władzy publicznej w toczących się wobec niego postępowaniach;
•    podjęcie działań na rzecz dostosowania części placówek opiekuńczo- wychowawczych w Polsce do szczególnych potrzeb małoletnich cudzoziemców bez opieki.

W zakresie dostępu do opieki psychologicznej, m.in. o:
•    systematyczne zwiększanie liczby psychologów, w tym psychologów dziecięcych w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców;
•    zapewnienie wszystkim cudzoziemcom dostępu do wstępnego badania psychologicznego podczas umieszczenia w ośrodku strzeżonym, umożliwiającego szybką identyfikację osób, które nie powinny przebywać w detencji, w innych przypadkach gwarantującego ciągłość leczenia oraz dostęp do leków, badań i adekwatnej opieki;
•    zwiększenie dostępności do badań psychologicznych i opieki psychologicznej i psychospołecznej poprzez nawiązanie współpracy z organizacjami pozarządowymi;
•    zwiększenie dostępności do adekwatnych sposobów terapii, m.in. terapii leczenia uzależnień;
•    zaprzestanie stosowania środków przymusu bezpośredniego lub kar wobec cudzoziemców, których zachowania mogą być objawami zaburzeń.

W zakresie prawa do informacji, m.in. o:
•    informowanie każdego cudzoziemca w sposób zrozumiały o możliwości ubiegania się o ochronę międzynarodową tuż po zatrzymaniu przez funkcjonariuszy SG. Osobom zainteresowanym należy jak najszybciej umożliwić złożenie stosownego wniosku;
•    pouczenie każdej osoby ubiegającej się o ochronę międzynarodową na piśmie, w języku dla niej zrozumiałym o zasadach toczącego się postępowania, w tym o przysługujących prawach, osobach i organizacjach świadczących pomoc prawną oraz podmiotach zajmujących się udzielaniem informacji i wsparcia w kontekście zasad procedury uchodźczej i przysługujących świadczeń, w tym opieki medycznej;
•    informowanie wszystkich osób, wobec których prowadzone jest postępowanie w sprawie zobowiązania do powrotu lub które oczekują na wykonanie decyzji w tej sprawie, o przysługujących im prawach oraz wszelkich innych kwestiach związanych z toczącymi się procedurami. Informacja ta powinna zostać przekazana na piśmie oraz, w razie potrzeby, ustnie, w języku zrozumiałym dla cudzoziemca.

W zakresie poprawy warunków bytowych, m.in. o:
•    niezwłoczne wycofanie zmian zmniejszających minimalną powierzchnię przypadającą na osobę przebywającą w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców do 2 m2;
•    jak najszybszą relokację cudzoziemców przebywających w tymczasowym ośrodku  w Wędrzynie i likwidację placówki;
•    jak najszybszy demontaż krat zewnętrznych w oknach pomieszczeń;
•    umieszczanie w pokoju mieszkalnym wyłącznie członków tej samej rodziny;
•    umożliwienia  osobom przebywającym w ośrodkach regulację dopływu naturalnego światła.

W zakresie kontaktu cudzoziemców ze światem zewnętrznym m.in. o:
•    systematyczne zwiększanie liczby stanowisk komputerowych podłączonych do internetu;
•    zapewnienie równej możliwości połączeń telefonicznych wszystkim  cudzoziemcom;

W zakresie zapewnianej opieki medycznej o:
•    dążenie do systematycznego zwiększania personelu medycznego, w szczególności lekarskiego w strzeżonych ośrodkach;
•    zapewnienie dostępu do lekarzy pediatrów i ginekologów osobom przebywającym w SOC o profilu rodzinnym;
•    stosowanie formularzy zawierających tzw. mapy ciała podczas badania wszystkich cudzoziemców;
•    prowadzenie medycznej oceny śladów na ciele zgłaszanych  jako ślady przemocy, w tym tortur;
•    zagwarantowanie  cudzoziemcom możliwości skorzystania z pomocy wybranego przez siebie lekarza, na własny koszt;

W kontekście właściwego traktowania m.in.o:

•    świadczenie usług medycznych pacjentom będącym cudzoziemcami umieszczonymi w strzeżonym ośrodku z poszanowaniem ich godności i w zgodzie z Kodeksem Etyki Lekarskiej oraz obowiązującymi przepisami prawa w tym zakresie;
•    przedsięwzięcie środków, które z jednej strony umożliwią właściwy nadzór nad cudzoziemcami pozbawionymi wolności w czasie konwoju do innych placówek, z drugiej jednak nie będą prowadzić ograniczenia ich podstawowych potrzeb;
•    traktowanie osób pozbawionych wolności przez funkcjonariuszy SG z poszanowaniem ich praw i w oparciu o obowiązujące przepisy;
•    odstąpienie od zwracania się przez funkcjonariuszy do cudzoziemców wyłącznie przy użyciu ich nadanych im numerów ewidencyjnych;
•    podjęcie wszelkich możliwych środków ukierunkowanych na zapewnienie bezpieczeństwa cudzoziemcom przebywającym w SOC, a w szczególności służących przeciwdziałaniu wszelkim przejawom przemocy, której autorami mogą być inni migranci umieszczeni w placówce.

W zakresie polityki kadrowej o:
•    przyjęcie systemowych rozwiązań ukierunkowanych na długotrwałe wsparcie potrzeb kadrowych w strzeżonych ośrodkach w związku ze wzrostem liczby przyjmowanych cudzoziemców;
•    zapewnienie, aby każda osoba pełniąca obowiązki służbowe w strzeżonym ośrodku miała odpowiednie przeszkolenie w tym zakresie, włączając w to specyficzne kwestie wynikające z profilu konkretnej placówki.