Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich złożył kasację od wyroku nakazowego Sądu Rejonowego, który skazał obywatela za kierowanie pojazdem bez uprawnień – ponieważ nie miał przy sobie blankietu prawa jazdy („kartonika”)
• Obywatelowi zatrzymano uprzednio dokument prawa jazdy na 3 miesiące, ale było to niemal 2 lata wcześniej. Kierowca po upływie terminu pozbawienia uprawnień po prostu nie odebrał z depozytu samego blankietu prawa jazdy
• RPO wskazuje, uprawnienia do kierowania pojazdami odebrane na krócej niż rok wracają do kierowcy automatycznie - bez znaczenia, czy odebrał zatrzymany blankiet z depozytu
• AKTUALIZACJA 27.06.2024: Wbrew stanowisku sądu obywatel miał stosowne uprawnienia, tyle, że nie posiadał przy sobie dokumentu, co jednak nie jest wystarczające dla wypełnienia znamion z art. 94§1 k.w. - uznał 18 czerwca 2024 r. SN. Uwzględnił kasację RPO jako oczywiście zasadną (sygn. akt II KK 201/24), uniewinniając obywatela.

Kierowca został ukarany na podstawie art. 94 § 1 Kodeksu wykroczeń, który stanowi: „Kto na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu prowadzi pojazd mechaniczny, nie mając do tego uprawnienia, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny nie niższej niż 1500 złotych”.

Wyrokiem nakazowym z 2023 r. sąd wymierzył obywatelowi karę 2 tys. zł grzywny. Orzekł też zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na  6 miesięcy. Wyrok nie został zaskarżony i uprawomocnił się.

W kasacji zastępca RPO Stanisław Trociuk wyrokowi zarzucił: 

• rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa materialnego, tj. art. 94 § 1 k.w., polegające na przyjęciu, że fakt prowadzenia pojazdu mechanicznego po drodze publicznej bez uprzedniego odebrania dokumentu prawa jazdy po ustaniu przyczyny jego zatrzymania i bez wniesienia opłaty ewidencyjnej, jest tożsamy z prowadzeniem pojazdu mechanicznego na drodze publicznej bez posiadania do tego uprawnienia, podczas gdy tak określone zachowanie nie stanowi o realizacji znamion wykroczenia.

Kasacja zwraca uwagę na orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów administracyjnych, które jednoznacznie wskazuje, że nieposiadanie blankietu prawa jazdy nie ma związku z posiadaniem uprawnień do prowadzenia pojazdów. W przypadkach, w których okres pozbawienia uprawnień nie przekracza roku, po jego upływie osoba odzyskuje je bez spełnienia dodatkowych warunków.

Sąd Najwyższy w wyroku z 22 lutego 2024 r. (II KK 323/23) stwierdził: „Penalizowany w art. 94 § 1 k.w. brak wymaganych uprawnień zachodzi wówczas, gdy dana osoba w ogóle nie uzyskała uprawnień do prowadzenia pojazdu określonej kategorii w sposób wskazany ustawowo, utraciła je w wyniku cofnięcia i musi ponownie ubiegać się o uzyskanie takich uprawnień lub posiadając de facto takie uprawnienia nie może w danej chwili ich realizować i z nich korzystać z uwagi np. na ich czasowe "zawieszenie" niepowodujące jednak ich definitywnej utraty. Bezsporne jest też i to, że osoba, której prawo jazdy zostało zatrzymane na okres nieprzekraczający roku, odzyskuje je bez spełnienia dodatkowych warunków.”; nadto: „Przez pojęcie "pozbawienia prawa jazdy" użyte w art. 94 § 1 k.w. rozumieć należy kategorie prawne przewidziane w kodeksach karnym i wykroczeń oraz w ustawie prawo o ruchu drogowym, a nie stany faktyczne, jak na przykład nieodebranie prawa jazdy od organu administracji. W związku z tym, po upływie okresu, na jaki zatrzymano prawo jazdy, kierującego objętego tą decyzją nie można traktować jako osoby nieposiadającej uprawnień w rozumieniu powyższego przepisu".

Z kolei WSA w Bydgoszczy w wyroku z 21 listopada 2023 r. (II SA/Bd 1009/23) orzekł, że „Wyłącznie okres faktycznego pozbawienia prawa jazdy wynikający wprost z określonych tytułów prawnych jak wyrok, postanowienie czy decyzja administracyjna, przesądza o okresie pozbawienia prawa jazdy, a nie czas, w jakim w rzeczywistości osoba pozostawała bez prawa jazdy. Koniecznym jest więc wyraźne rozróżnienie wskazanych powyżej okresów, tj. okresu pozbawienia prawa jazdy określonego w konkretnym tytule prawnym (np. decyzji administracyjnej) oraz okresu przez jaki dana osoba rzeczywiście pozostaje bez prawa jazdy (tj. od momentu faktycznego zatrzymania prawa jazdy do momentu jego zwrotu). Wykładnia przepisu art. 102 ust. 2 u.k.p. dokonana przy uwzględnieniu treści art. 49 ust. 1 pkt 3 lit. b u.k.p., a w którym mowa o "pozbawieniu" prawa jazdy na okres przekraczający rok, prowadzi do wniosku, że zwrot prawa jazdy uzależniony jest od uzyskania pozytywnego wyniku kontrolnego sprawdzenia kwalifikacji wyłącznie w sytuacji, gdy okres pozbawienia prawa jazdy, dłuższy niż rok, wynika z konkretnego tytułu prawnego. Nie chodzi tu zatem jedynie o czas, w jakim osoba w rzeczywistości pozostawała bez prawa jazdy (okres od dnia faktycznego zatrzymania prawa jazdy do momentu jego zwrotu)”.

W ocenie ZRPO przypisanie obwinionemu winy z art. 94 § 1 k.w. uznać należy za rażąco wadliwe, dokonane z obrazą prawa materialnego, co winno skutkować jego uniewinnieniem. Ukaranie wiązało się też z dolegliwością w postaci obligatoryjnego orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów, której nie powinien był ponieść, co dodatkowo wskazuje, że obraza prawa materialnego miała istotny wpływ na treść orzeczenia.

ZRPO wnosi o uchylenie zaskarżonego wyroku i uniewinnienie kierowcy.

Najważniejsze motywy uzasadnienia SN  

Kasacja Rzecznika Praw Obywatelskich jest oczywiście zasadna w stopniu wymaganym przez art. 535§5 k.p.k., co umożliwiło jej rozpoznanie na posiedzeniu w składzie jednoosobowym (art. 15§4 k.p.w.).Zaskarżone orzeczenie zapadło z rażącą obrazą art. 94§1 k.w., tj. przepisu penalizującego zachowanie polegające na prowadzeniu pojazdu mechanicznego, na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu, nie mając do tego uprawnienia.

Rozważania odnośnie do wskazanego uchybienia należy rozpocząć od poczynienia pewnych wstępnych uwag. I tak, po pierwsze - decyzja administracyjna o zatrzymaniu (...) prawa jazdy na okres trzech miesięcy wydana została w dniu 1 października 2020r. samo zaś zatrzymanie prawa jazdy obejmowało okres od dnia 10 września 2020r. do dnia 10 grudnia 2020r. Decyzja ta została odebrana osobiście przez (...) w dniu 9 października 2020r. Mimo upływu okresu zatrzymania prawa jazdy, fizyczne jego odebranie nastąpiło dopiero z dniem 20 października 2022r.

Po drugie - w związku z powyższymi okolicznościami oceny zachowania (...) niewątpliwie należało dokonywać nie tylko przez pryzmat uregulowań obowiązujących w dacie popełnienia niesłusznie przypisanego mu wykroczenia, ale też, jeżeli chodzi o rzeczywiste znaczenie (w rozumieniu skutków prawnych w przestrzeni uprawnień do prowadzenia pojazdów) zatrzymania prawa jazdy i znaczenia fizycznego nieodebrania tego dokumentu po upływie okresu jego zatrzymania - z regulacjami obowiązującymi w tamtym czasie. Zauważenia bowiem wymaga, że w czasie pomiędzy zatrzymaniem (...) prawa jazdy, a zdarzeniem będącym przedmiotem niniejszego postępowania wykroczeniowego, zmianie uległy m.in. przepisy ustawy z dnia 5 stycznia 2011r. o kierujących pojazdami, mogące rzutować na dotychczas wypracowane w orzecznictwie sądów administracyjnych rozróżnienie pomiędzy okresem faktycznego pozbawienia prawa jazdy, a czasem, w jakim w rzeczywistości dana osoba pozostaje (fizycznie) bez prawa jazdy (vide art. 104a).

Po trzecie zaś i najważniejsze, w przedmiotowym postępowaniu koniecznym było odróżnienie sytuacji nieposiadania przez kierującego pojazdem mechanicznym uprawnień do jego prowadzenia od sytuacji czasowego zatrzymania prawa jazdy na podstawie art. 135 ust. 1 pkt 2 lit. a) ustawy z dnia 20 czerwca 1997r. - Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2023r., poz. 1047 j.t.), tj. w przypadku ujawnienia czynu polegającego na kierowaniu pojazdem z prędkością przekraczającą dopuszczalną o więcej niż 50 km/h na obszarze zabudowanym. Choć akurat kwestia ta pozostaje marginalna, we wcześniejszych wersjach tekstu ustawy z dnia 20 czerwca 1997r. - Prawo o ruchu drogowym, począwszy od dnia 18 maja 2015r. do dnia 04 grudnia 2020r., jednostką redakcyjną stanowiącą odpowiednik wskazanego artykułu był art. 135 ust. 1 pkt 1a lit. a) i to na jego podstawie doszło do zatrzymania (...) prawa jazdy.

Przechodząc do meritum - zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 marca 2019r., sygn. akt IV KK 59/19, „przez brak wymaganych uprawnień w rozumieniu art. 94§1 k.w. należy rozumieć zarówno sytuację, gdy dana osoba w ogóle nie uzyskała uprawnień do prowadzenia pojazdu określonej kategorii w sposób wskazany w przepisach ustawy Prawo o ruchu drogowym, utraciła je w wyniku cofnięcia i musi ponownie ubiegać się o uzyskanie takich uprawnień lub posiadając de facto takie uprawnienia nie może w danej chwili ich realizować i z nich korzystać z uwagi np. na ich czasowe "zawieszenie", nie powodujące jednak ich definitywnej utraty”.

Na gruncie przepisów obowiązujących we wrześniu 2020r., kiedy to doszło do fizycznego zatrzymania (....) dokumentu prawa jazdy (zatrzymanie oraz zwrot prawa jazdy drogą elektroniczną odbywa się dopiero od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 sierpnia 2020r. o zmianie ustawy - Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2020r., poz. 1517, tj. od dnia 5 grudnia 2020r., na podstawie dodanego na jej mocy art. 135b ustawy z dnia 20 czerwca 1997r. - Prawo o ruchu drogowym), w orzecznictwie sądów administracyjnych przyjmowano konsekwentnie, że wyłącznie okres faktycznego pozbawienia prawa jazdy wynikający wprost z określonych tytułów prawnych jak wyrok, postanowienie czy decyzja administracyjna przesądza o terminie pozbawienia prawa jazdy, a nie czas, w jakim w rzeczywistości osoba pozostawała bez prawa jazdy (vide: wyrok NSA z dnia 24 października 2012r., sygn. akt I OSK 24/12 oraz z dnia 17 listopada 2008r., sygn. akt I OSK 1457/07, czy wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 21 listopada 2013r., sygn. akt II SA/Bd 1009/23 oraz z dnia 6 września 2022r., sygn. akt II SA/Bd 659/22).

W rzeczywistości więc, tylko w okresie od dnia 10 września 2020r. do dnia 10 grudnia 2020r. (czyli wynikającym z decyzji administracyjnej) (...) "nie posiadał uprawnień" do kierowania pojazdami mechanicznymi. Natomiast po upływie tego okresu - odzyskał je, niezależnie od tego, czy odebrał dokument prawa jazdy ze stosownego urzędu i fizycznie nim dysponował.

Tym samym zasadne jest przyjęcie, że w dniu 19 października 2022r., wbrew stanowisku Sądu Rejonowego, (...) posiadał stosowne uprawnienia, tyle, że nie posiadał przy sobie dokumentu ich potwierdzającego, co jednak nie jest wystarczające dla przyjęcia wypełnienia znamion z art. 94§1 k.w.

Mając na względzie przedstawione powyżej rozważania, stwierdzić należy, że kasację wniesioną przez Rzecznika Praw Obywatelskich ocenić należało jako oczywiście zasadną.

Czyn przypisany (...) nie wyczerpywał znamion wykroczenia z art. 94§1 k.w. w zw. z art. 4 ust. 1 pkt 1 lit. a) w zw. z art. 102 ust. 2 ustawy z dnia 5 stycznia 2011r. o kierujących pojazdami, wobec czego zaskarżony wyrok nakazowy należało uchylić, a obwinionego należało uniewinnić od postawionego mu zarzutu. 

II.511.118.2024