Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji i innych aktach normatywnych 
• Należy do nich m.in. prawo do nauki, przysługujące każdemu, w tym wszystkim obywatelom RP oraz osobom polskiego pochodzenia spoza granic państwa
• Dlatego RPO Marcin Wiącek pyta ministra spraw zagranicznych Zbigniew Raua, w jakim zakresie i na jakich zasadach język polski jest nauczany w poszczególnych landach Republiki Federalnej Niemiec (o ile minister dysponuje takimi informacjami
• AKTUALIZACJA: Sytuacja nauczania języka polskiego w krajach związkowych nie odpowiada zapotrzebowaniu społeczności polskiej w Niemczech oraz daleka jest od oczekiwań strony polskiej – odpowiada MSZ

Jednym z priorytetów Rzecznika Praw Obywatelskich jest zaktywizowanie wszelkich form pomocy dla Polaków oraz osób polskiego pochodzenia, znajdujących się poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej. 

Jak stanowi art. 208 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych. Jednym z nich jest prawo do nauki, przysługujące każdemu, w tym wszystkim polskim obywatelom oraz osobom polskiego pochodzenia przebywającym poza granicami państwa.

Zgodnie z art. 20 ust. 1 Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r., osoby w Republice Federalnej Niemiec posiadające niemieckie obywatelstwo, które są polskiego pochodzenia albo przyznają się do języka, kultury lub tradycji polskiej, mają prawo do swobodnego wyrażania, zachowania i rozwijania swej tożsamości etnicznej, kulturalnej, językowej i religijnej bez jakiejkolwiek próby asymilacji wbrew ich woli. Osoby te mają także prawo do pełnego i skutecznego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności bez jakiejkolwiek dyskryminacji i w warunkach pełnej równości wobec prawa.  

W Traktacie wskazano ponadto, że umawiające się Strony będą w szczególności, mimo konieczności uczenia się oficjalnego języka danego państwa, dążyć do zapewnienia członkom grup wymienionych w art. 20 ust. 1 odpowiednich możliwości nauczania ich języka ojczystego lub w ich języku ojczystym w publicznych placówkach oświatowych, jak również tam, gdzie to jest możliwe i konieczne, posługiwania się nim wobec władz publicznych.

Ponadto w art. 25 ust. 3 Strony opowiedziały się za rozszerzeniem możliwości nauki języka drugiego kraju w szkołach, uczelniach i innych placówkach oświatowych. Zadeklarowały także dążenie do zakładania szkół, w których nauczanie będzie się odbywać w obu językach oraz dołożenie starań na rzecz rozszerzenia możliwości studiów polonistycznych i germanistycznych w uczelniach drugiego kraju.

W tym kontekście nie można także pominąć art. 29 ust. 1 Konwencji ONZ o Prawach Dziecka z 20 listopada 1989 r., przewidującego, że w państwach-stronach nauka dziecka będzie ukierunkowana na rozwijanie w dziecku szacunku dla jego rodziców, jego tożsamości kulturowej, języka i wartości, dla wartości narodowych kraju, w którym mieszka dziecko, kraju, z którego dziecko pochodzi, jak i dla innych kultur. 

Odpowiedź Piotra Wawrzyka, sekretarza stanu w MSZ

W odpowiedzi na Pana pismo nr VII.7037.90.2022 z dnia 2.07.2022 r. w sprawie nauczania języka polskiego w Republice Federalnej Niemiec uprzejmie informuję, iż w RFN kwestie edukacji pozostają w kompetencji krajów związkowych.

Stopień realizacji zobowiązań RFN pozostaje zróżnicowany oraz uzależniony od stanowiska władz landowych i poszczególnych szkół. Kwestie związane z nauczaniem języka polskiego nie odwołują się do Traktatu polsko-niemieckiego, który jest podstawą postulatów środowisk polskich, domagających się realizacji Traktatu w kwestii artykułów mniejszościowych, tzn. wsparcia dla prowadzonego nauczania lub jego rozszerzania. 

W kontaktach ze stroną niemiecką podkreślamy wagę zachowania tożsamości narodowej Polaków w Niemczech oraz Niemców w Polsce na gruncie przepisów Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r. Kluczowy w tym zakresie jest dostęp obu społeczności do nauczania w języku ojczystym i pozostaje w dalszym ciągu jednym z priorytetów strony polskiej w działaniach na rzecz realizacji Traktatu polsko-niemieckiego.

Nauczanie języka polskiego jako języka pochodzenia prowadzone w szkołach publicznych w Niemczech trudno jest bowiem uznać za formułę wypełniającą postanowienia Traktatu w zakresie zapewnienia nauki języka ojczystego, a można postrzegać jedynie za rozwiązanie odnoszące się do dyrektywy z 25 lipca 1977 r. Rady Wspólnot Europejskich 77/486/EWG w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących. Pomimo upływu 30 lat od zawarcia Traktatu  i 10 lat rozmów w formule Okrągłego Stołu dotyczących jego realizacji, nie wydano żadnych aktów prawnych, które zapewniałyby wdrożenie Traktatu na poziomie landów. 

W świetle Traktatu społeczność polska w Niemczech oraz mniejszość niemiecka w Polsce mają takie same uprawnienia. Art. 20 ust. 2 Traktatu zobowiązuje strony do realizowania praw i obowiązków dotyczących mniejszości zgodnie ze standardami międzynarodowymi, odnosząc się do obu grup wymienionych w tym ustępie umowy. Równość partnerów polonijnych i reprezentantów mniejszości niemieckiej była dotąd naczelną ideą wzajemnego dialogu, która legła u podstaw m.in. koncepcji polsko-niemieckiego Okrągłego Stołu.

Pełnomocnik Rządu Republiki Federalnej Niemiec ds. przesiedleńców i mniejszości narodowych w swoich wypowiedziach rozróżnia pomiędzy statusem Niemców zamieszkałych w Polsce uznając ich za mniejszość narodową a Polakami zamieszkującymi w Niemczech określając ich mianem mniejszości etnicznej. Nie jest to zgodne z polskim stanowiskiem, według którego Polakom zamieszkującym w Niemczech odebrano status mniejszości narodowej i majątek bezprawnie. W prawie międzynarodowym nie ma ogólnie przyjętej definicji mniejszości narodowej. Mniejszość narodową określa jednak zestaw praw. Traktat polsko-niemiecki w art. 20 ust.1 wskazuje na symetrię praw mniejszości niemieckiej w Polsce oraz obywateli niemieckich pochodzenia polskiego, niezależnie czy wobec tych ostatnich używa się oficjalnie terminu mniejszości, czy nie.

Oferta nauczania języka polskiego w niemieckich krajach związkowych sprowadza się głównie do ograniczonej formuły języka kraju pochodzenia, właściwej w przypadku imigrantów nieobjętych szczególną regulacją traktatową. Możliwość zdawania matury z języka polskiego istnieje tylko w Brandenburgii, Saksonii, Meklemburgii-Pomorzu Zachodnim i Dolnej Saksonii. Wyjątkowa sytuacja na tle innych krajów związkowych w kwestii nauczania języka polskiego występuje w Berlinie (Brandenburgia), gdzie funkcjonują dwie szkoły europejskie o profilu polsko-niemieckim ucząc ok. 475 uczniów. Umożliwiają one naukę języka polskiego oraz pozostałych przedmiotów w języku polskim.  

Największą liczbę szkół i uczniów pobierających naukę języka polskiego odnotowujemy w Brandenburgii. Oferta nauczania obejmuje: język polski jako 2. i 3. język obcy; w kilku szkołach w regionie przygranicznym również na zasadach języka ojczystego.

Na terenie Saksonii-Anhalt i Turyngii brak w ofercie szkół publicznych lekcji języka polskiego.

Największa liczba szkół i uczniów pobierających naukę języka polskiego w ramach niemieckiego sytemu oświaty znajduje się w Nadrenii Północnej-Westfalii, gdzie uczy się 19.485 uczniów z polskim obywatelstwem. 

W Hesji język polski nauczany jest w 29 szkołach publicznych. Hesja wprowadziła także pilotażowy projekt: język polski jest nauczany jako język obcy w szkole Neue Gymnasiale Oberstufe we Frankfurcie nad Menem. Warunkiem zaliczenia przedmiotu do egzaminu maturalnego jest przyjęcie wniosku o zmianę kolejności językowej przez Kuratorium Oświaty (obecnie jako drugi lub trzeci język obcy). 

W Kraju Saary mimo zapotrzebowania nauczania języka polskiego sytuacja jest trudna. Przed rozpoczęciem roku szkolnego 2021/2022 władze Kraju Saary rozesłały do wszystkich szkół ogólnokształcących w Kraju Saary (szkół podstawowych, szkół społecznych i gimnazjów) pismo informujące rodziców o możliwości nauki języka polskiego jako języka kraju pochodzenia. Na ankietę odpowiedziało 130 uczniów z różnych szkół. Wg ministerstwa, zajęcia nie mogły zostać rozpoczęte, ponieważ w żadnej ze szkół nie zebrała się wystarczająca grupa uczniów.

Najpoważniejszym problemem jest brak systemowego wsparcia nauczania języka polskiego w Bawarii, gdzie w 2008 r. zlikwidowano nauczanie języków ojczystych na rzecz intensywniejszej nauki języka niemieckiego wśród migrantów. 

W Badenii-Wirtembergii wsparcie dla nauczania języka polskiego odbywa się wyłącznie na podstawie dyrektywy UE 77/486/EWG.

Powyżej przedstawiona sytuacja nauczania języka polskiego w krajach związkowych nie odpowiada zapotrzebowaniu społeczności polskiej w Niemczech oraz daleka jest od oczekiwań strony polskiej.

VII.7037.90.2022