Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Kontakt z adwokatem powinien nastąpić jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem osoby podejrzanej – stanowi m.in. senacki projekt zmiany prawa
• To absolutnie minimalny standard realizacji prawa do obrony w państwach członkowskich Unii Europejskiej
• Rzecznik Praw Obywatelskich z satysfakcją przyjmuje tę inicjatywę ustawodawczą, zważywszy że liczne wystąpienia RPO w tej sprawie nie spotkały się z oczekiwaną reakcją władz
• Jednocześnie Marcin Wiącek przekazuje Senatowi swe uwagi do projektu

Senat przygotował projekt nowelizacji Kodeksu postepowania karnego (druk senacki nr 875). RPO z dużą satysfakcją przyjmuje tę inicjatywę ustawodawczą, zważywszy, że liczne wystąpienia Rzecznika dotyczące tej materii nie spotkały się z oczekiwaną reakcją organów władzy wykonawczej. Marcin Wiącek dziękuję zatem za podjęcie bardzo ważnego i aktualnego tematu dostępu do adwokata i obrońcy (w tym z urzędu) w postępowaniu karnym. 

Zarazem RPO z przykrością zauważa, że od lat polskie przepisy nie realizują europejskich standardów w tym zakresie. Chodzi zwłaszcza o dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności oraz dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z dnia 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania.  

Kontakt osoby podejrzanej z adwokatem 

Projekt jest istotnym krokiem w stronę pełniejszej realizacji praw przysługujących podejrzanym i oskarżonym. Poza jego zakresem pozostaje jednak szereg kwestii istotnych, a wciąż nieuregulowanych.

Jednoznacznie pozytywnie RPO ocenia przyjęcie zasady, że kontakt z adwokatem powinien nastąpić jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem osoby podejrzanej. Aktualizuje się ona także, gdy osoba podejrzana nie ma adwokata z wyboru i żąda wyznaczenia adwokata z urzędu. Umożliwienie kontaktu osoby podejrzanej z adwokatem, w tym zagwarantowanie odpowiedniego czasu na przygotowanie obrony właśnie przed pierwszym przesłuchaniem, stanowi rdzeń zasad wprowadzonych dyrektywami. To absolutnie minimalny standard realizacji prawa do obrony w państwach członkowskich Unii Europejskiej. 

Zaproponowane rozwiązania wymagają jednak pewnego rozwinięcia i uzupełnienia tak, aby kompleksowo realizowały wymogi dyrektyw 2013/48 oraz 2016/1919. Implementacja ich przepisów do krajowego porządku prawnego stanowi prawny obowiązek prawodawcy – tymczasem termin tego upłynął już kilka lat temu.

Projektowane przepisy przewidują m.in. możliwość odstąpienia od zapewnienia prawa do kontaktu z adwokatem lub obrońcą przed przesłuchaniem oraz do obecności obrońcy podczas przesłuchania „w wypadku zagrożenia zdrowia, życia, wolności lub nietykalności zatrzymanego lub innej osoby albo w przypadku poważnego zagrożenia dobra postępowania karnego".

Wprowadzenie w takich sytuacjach czasowych odstępstw od prawa dostępu do adwokata i prawa do obrony przewidują obie dyrektywy.  Zgodnie jednak z art. 8 ust. 2 dyrektywy 2013/48, zastosowanie czasowego odstępstwa nastąpić może jedynie na podstawie indywidulnej, sformalizowanej, uzasadnionej i zaprotokołowanej decyzji procesowej. Decyzja taka może zostać wydana przez sąd, a jeśli jest wydawana przez inny organ - musi istnieć droga jej sądowej kontroli.

Projekt w tym zakresie nie realizuje standardów prawa UE. Nie przewiduje bowiem żadnej specjalnej formy decyzji o zastosowaniu odstępstwa, nie wymaga uzasadnienia, odnotowania jej w protokole, określenia okresu obowiązywania czy możliwości jej zaskarżenia. Zgodnie z projektem, odstępstwo stanowiłoby działanie faktyczne organu prowadzącego przesłuchanie, stosowane na całkowicie uznaniowych podstawach, bez ram czasowych i bez drogi odwoławczej.

Nieodzowne zatem jest uzupełnienie tak, aby uwzględnić powyższe wymogi dyrektywy 2013/48. Zastosowanie czasowego odstępstwa od dostępu do adwokata z uwagi na zagrożenia zdrowia, życia, wolności lub nietykalności podejrzanego lub innej osoby albo w przypadku poważnego zagrożenia dobra postępowania przygotowawczego, zarówno w przypadku zatrzymania, jak i każdego przesłuchania, powinno zatem następować w formie postanowienia. Powinno ono zawierać uzasadnienie, być doręczane lub ogłaszane osobie podejrzanej (lub podejrzanemu) i podlegać zaskarżeniu. Postanowienie powinno zakreślać okres jego obowiązywania. Powinny też precyzować konkretne okoliczności, w jakich można zastosować czasowe odstąpienie oraz wskazywać zakres możliwego do przeprowadzenia w takich warunkach przesłuchania.

Kolejną kwestią, która wymaga ustawowego uregulowania w związku z implementacją dyrektyw jest poufność kontaktów osoby podejrzanej i podejrzanego z adwokatem. Dyrektywy są w tym zakresie jednoznaczne - poufność takich kontaktów, jako podstawa prawa do obrony, powinna być bezwzględnie („bez jakichkolwiek odstępstw”) przestrzegana. Na organach państwa ciąży nie tylko zakaz ingerowania w treść korespondencji czy rozmowy lub zapoznawania się z nią, lecz także pozytywny obowiązek zapewnienia, by poufność takiej korespondencji lub rozmowy była chroniona, w tym przed ingerencją osób trzecich.

Obecnie przepisy nie tylko nie realizują tych wymogów, lecz mają wręcz odwrotny skutek,  wprost dając podstawę organom ścigania do naruszania takiej poufności. Organ prowadzący postępowanie może bowiem otwierać i kontrolować korespondencję podejrzanego z obrońcą, a nawet zastrzec swoją obecność podczas ich bezpośredniej rozmowy.

Dla właściwej realizacji wymogów dyrektyw niezbędne jest zatem także uchylenie art. 73 § 2-4 k.p.k. oraz art. 245 § 1 k.p.k. w zakresie obejmującym słowa „w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny”.

Kwestie związane z Europejskim Nakazem Aresztowania  

Szczególnej uwagi wymagają rozwiązania wprowadzone przez dyrektywy 2013/48 i 2016/1919 w zakresie postępowania dotyczącego Europejskiego Nakazu Aresztowania. Dyrektywy wprowadzają zasadę tzw. „podwójnej obrony", tj. przewidują, że osoba poszukiwana może korzystać z pomocy adwokata zarówno w państwie wykonującym, jak i wydającym ENA.

Gdy Polska jest państwem wykonującym ENA (osoba poszukiwana jest w Polsce),  wystarczające będzie zastosowanie przepisów ogólnych dotyczących dostępu do adwokata. Zasadne wydaje się jedynie znowelizowanie art. 607l § 4 k.p.k., aby wymagał, by pouczenie dla osoby poszukiwanej zawierało też informację o możliwości ustanowienia adwokata w państwie wydającym ENA oraz o prawie do żądania adwokata z urzędu w tym państwie.

Istotnej interwencji ustawodawcy wymaga natomiast sytuacja, w której Polska jest państwem wydającym ENA. Obowiązujące przepisy nie regulują sytuacji, w której osoba poszukiwana ENA chciałby wówczas skorzystać z pomocy adwokata, czy to wyznaczonego z wyboru, czy też z urzędu. Konieczne jest wprowadzenie przepisów, które umożliwiałyby w takiej sytuacji dostęp do adwokata. 

Problem "owoców zatrutego drzewa"

Ponadto istnieje ważny  problem systemowy w obecnych przepisach. Nawet bowiem  wobec przy pełnej i poprawnej implementacji obu dyrektyw, prawa i gwarancje z nich wynikające będą w istocie iluzoryczne, dopóki obowiązuje art. 168a k.p.k. Zgodnie z nim, fakt dokonania czynności procesowej z naruszeniem przepisów prawa, a zatem także tych dotyczących prawa do adwokata i prawa do obrony, nie przesądza o niedopuszczalności uzyskanego w ten sposób dowodu.

Organy ścigania mogą więc w drodze dyskrecjonalnych działań prowadzić postępowania z naruszeniem wszelkich gwarancji prawa do obrony, a później na podstawie tak zdobytego materiału dowodowego prowadzić oskarżenie. Aby można było zatem mówić o właściwym wdrożeniu dyrektyw, konieczne jest także doprowadzenie do uchylenia art. 168a k.p.k.

Na zakończenie warto odnieść się także do projektowanego art. 2 ustawy przewidującego przepis przejściowy. Wskazuje on, iż do postępowań wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, a także do czynności procesowych rozpoczętych i niedokonanych przed tym dniem stosuje się przepisy dotychczasowe. O ile nie budzi on zastrzeżeń w zakresie rozpoczętych i niezakończonych czynności procesowych, trudno znaleźć przekonywające przesłanki przemawiające za odstąpieniem od stosowania znowelizowanych przepisów we wszczętych, a niezakończonych postępowaniach.

RPO zwraca się do Krzysztofa Kwiatkowskiego, przewodniczącego Komisji Ustawodawczej Senatu, o uwzględnienie tych postulatów w toku dalszych prac legislacyjnych.

II.5150.2.2022