Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Reforma wymiaru sprawiedliwości jest niezbędna zarówno dla obywateli, jak i dla środowiska sędziowskiego. W trakcie debaty na temat kształtu tej reformy warto zastanowić się głębiej nad jej istotą – pisze RPO Adam Bodnar w liście do sekretarza stanu w Kancelarii Prezydenta Andrzeja Dery (VII.510.45.2017).

- Sądzę, że planowana reforma sądownictwa powinna być reformą wielopłaszczyznową, obejmującą zarówno zmiany instytucjonalne dotyczące ustroju sądów, jak i proceduralne, skupiające się na poprawie unormowań dotyczących postępowania sądowego.

Moje przekonanie co do konieczności wprowadzenia zmian w tym obszarze wynika z sygnałów wskazujących na niedoskonałości w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości, które otrzymuję od obywateli – pisze RPO.

Skargi wpływające do Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości należy podzielić na trzy grupy:

• Pierwsza, to skargi na sprawność postępowania, czyli z reguły jego przewlekłość.
• Druga grupa, to skargi na kulturę postępowania, czyli skargi na to, co się dzieje na sali sądowej, a więc chodzi w nich przede wszystkim o stosunek sędziego do stron postępowania.
• Trzecią grupę stanowią skargi, których autorzy wyrażają niezadowolenie z wyroku, gdyż twierdzą, że jest on niesprawiedliwy.

Problemy zawarte w pierwszej grupie, które mogą znaleźć swoje rozwiązanie poprzez zmianę obowiązujących przepisów, stanowią przedmiot niniejszego wystąpienia.

Oceniając sytuację przez pryzmat skarg kierowanych do Rzecznika wydaje się, że głównym problemem polskiego wymiaru sprawiedliwości jest wzrost liczby spraw wpływających do sądów. - Uważam więc, że głównie nad tym problemem powinien się pochylić prawodawca i znaleźć takie rozwiązania, które dużą część tych spraw, bez uszczerbku dla ochrony praw jednostki, przekażą do rozstrzygnięć w trybie procedur pozasądowych. Jeśli udałoby się to uczynić, to prawdopodobnie rozwiązałoby to także szereg innych problemów, które dotyczą funkcjonowania sądów – pisze RPO .

Niezależnie od tej diagnozy RPO sygnalizuje wybrane propozycje o charakterze kierunkowym dotyczące funkcjonowania polskiego wymiaru sprawiedliwości, które mogą pozwolić na to, aby planowane reformy sądownictwa były zgodne z konstytucyjną zasadą trójpodziału władz, niezależności sądownictwa oraz służyły lepszemu zagwarantowaniu obywatelom konstytucyjnego prawa do sądu.

Postulaty te mają na celu przede wszystkim zapewnienie każdemu człowiekowi prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP).

Postulaty dotyczące usprawnienia procedur sądowych

Sprawy z zakresu procedury karnej

• Postulat zapewnienia pokrzywdzonemu realnej możliwości odwołania się od wyroku nakazowego
• Postulat dostosowania sposobu doręczania pism procesowych oraz innej dokumentacji sądowej w postępowaniu karnym do obecnego poziomu rozwoju technologiczno-społecznego

Sprawy z zakresu procedury cywilnej i administracyjnej

• Postulat wprowadzenia informacji na zawiadomieniach o pozostawieniu przesyłki sądowej w placówce pocztowej (awizach) o sądzie –  nadawcy przesyłki
• Postulat wywierania skutku przez pismo nadane do sądu za pośrednictwem dowolnego operatora pocztowego
• Postulat wprowadzenia do systemu prawa możliwości zaskarżenia do sądu administracyjnego bezczynności w rozpoznaniu skargi, wniosku oraz petycji
• Postulat zwiększenia skuteczności instytucji pozwu zbiorowego

Pozostałe postulaty dotyczące funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości

• Postulat wprowadzenia pouczeń o możliwości złożenia wniosku o umorzenie, odroczenie lub rozłożenie na raty opłaty kancelaryjnej od wniosku o wydanie odpisu wyroku z uzasadnieniem;
• Postulat wprowadzenia obligatoryjnego ustanawiania pełnomocnika dla osoby, względem której prowadzone jest postępowanie o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody;
• Postulat uchylenia przepisów prowadzących do uprzywilejowania wierzytelności bankowych;

Dostęp osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości

Postulaty płynące z raportu z badań pt. „Dostępność wymiaru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnościami”

• Konieczność zniesienia instytucji ubezwłasnowolnienia w jej obecnym kształcie i wdrożenia modelu wspieranego podejmowania decyzji.
• Potrzeba nowelizacji art. 576 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje on obligatoryjnego wysłuchania osoby ubezwłasnowolnionej przed wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy.
• Regulacje dotyczące zasad składania oświadczeń woli powinny przewidywać różne formy komunikacji z osobami z niepełnosprawnościami, ponieważ barierą w zakresie dostępu osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną do wymiaru sprawiedliwości są formy szczególne oświadczeń woli.
• Konieczność popularyzowania stosowania przesłuchań na odległość oraz przeprowadzania dowodu na odległość z wykorzystaniem urządzeń technicznych, a także rozważenie ewentualnych zmian o charakterze legislacyjnym w zakresie przepisów ograniczających możliwość składania zeznań w charakterze świadka przez osoby z niepełnosprawnościami.
• Potrzeba nowelizacji ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się (Dz. U. Nr 209, poz. 1243 ze zm.) tak, aby do udostępniania usług tłumacza migowego zobowiązane były wszystkie instytucje finansowane ze środków publicznych, w tym instytucje wymiaru sprawiedliwości.
• Pilne stworzenie państwowego systemu certyfikacji tłumaczy języka migowego.
• Konieczność działań na rzecz cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości tak, aby możliwie duża część dokumentacji w postępowaniu była dostępna w wersji elektronicznej. Celowe wydaje się przeprowadzenie audytu wszystkich serwisów internetowych administrowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości pod kątem ich dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz spełniania standardów WCAG 2.0 (Web Content Accessibility Guidelines).
• Potrzeba kompleksowego audytu dostępności infrastruktury instytucji wymiaru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnościami, a także przygotowanie planu remontów i uwzględnianie zasady uniwersalnego projektowania przy tworzeniu nowych inwestycji.
• Potrzeba organizacji cyklicznych szkoleń dla wszystkich osób pracujących w wymiarze sprawiedliwości w zakresie specyfiki różnych rodzajów niepełnosprawności, a także szczególnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Konieczna jest także większa dbałość o dostępność procesu rekrutacji, a także dostosowanie stanowisk i środowiska pracy w instytucjach wymiaru sprawiedliwości do szczególnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Pozostałe sprawy dotyczące dostępu osób z niepełnosprawnością do wymiaru sprawiedliwości

• Sposób doręczania pism sądowych w postępowaniu karnym osobom z niepełnosprawnością

Postulaty dotyczące osób zatrudnionych w wymiarze sprawiedliwości

Sędziowie

• Postulat umożliwienia wniesienia środka zaskarżenia od decyzji Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie odwołania sędziego z delegacji do innego sądu oraz określenia przesłanek, jakimi powinien kierować się Minister Sprawiedliwości odwołując sędziego z delegacji
• Postulat umożliwienia sędziom odwołania się od decyzji Ministra Sprawiedliwości odmawiającej przeniesienia na inne miejsce służbowe

Postulat pilnego przyjęcia kompleksowej ustawy o biegłych sądowych

• Jednym z największych wyzwań dla polskiego wymiaru sprawiedliwości, który w znaczący sposób wpłynąłby na zwiększenie sprawności postępowań sądowych jest pilne wprowadzenie kompleksowej ustawy dotyczącej biegłych sądowych.

Postulat zagwarantowania odpowiedniej liczby lekarzy sądowych

• Brak sprawnego funkcjonowania instytucji lekarzy sądowych przejawiający się w deficycie lekarzy zainteresowanych pełnieniem tej funkcji.

Postulat równego dostępu do stanowiska asesora sądowego

• Kwestia zapewnienia równego dostępu do stanowisk w wymiarze sprawiedliwości poprzedzających dojście do zawodu sędziego, tj. referendarza sądowego, asystenta sędziego, a obecnie asesora sądowego, pozostaje w ciągłym zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich. Na przestrzeni ostatnich lat Rzecznik wielokrotnie zwracał uwagę, że uprzywilejowanie przez prawodawcę aplikantów Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury (dalej: KSSIP) w dostępie do zawodów poprzedzających objęcie stanowiska sędziego stanowi dyskryminację osób, które odbyły aplikację sędziowską na tzw. starych zasadach.
  Ostatnie wystąpienie w sprawie równego dostępu do stanowiska asesora sądowego wystosował RPO do Ministra Sprawiedliwości w dniu 9 lutego 2017 r. i do tej pory nie otrzymał odpowiedzi.

Postulat określenia zasad kandydowania na stanowisko starszego asystenta sędziego oraz zasad odpowiedzialności dyscyplinarnej asystentów sędziów

• Problem zasad kandydowania na stanowisko starszego asystenta sędziego i związany z tym problem dotyczący podstawy prawnej odpowiedzialności dyscyplinarnej asystenta sędziego. Asystentowi sędziego nie zapewniono odpowiednich gwarancji w postępowaniu dyscyplinarnym, w tym m.in. prawa do ustanowienia obrońcy, wskazania organów, które miałyby orzekać w tym postępowaniu, czy określenia okresów przedawnienia przewinień dyscyplinarnych.

Postulat ustawowego określenia uprawnień pracowników ochrony w budynkach sądowych

Pozostałe zagadnienia

• Zmniejszenie kognicji sądów przy zachowaniu standardów wynikających z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP

• Wsparcie sędziów poprzez zwiększenie liczby asystentów sędziów

• Przyznanie komornikom prawa do polubownego dochodzenia należności

• Przekazanie syndykom większości czynności w upadłości konsumenckiej

• Przekazanie referendarzom różnych czynności biurowych, np. dotyczących liczenia kosztów sądowych

• Dopuszczenie zeznań świadków w sprawach cywilnych na piśmie lub przed urzędnikiem

• Wprowadzenie specjalizacji sędziów

• Dofinansowanie i usprawnienie pracy sekretariatów sądowych

• Poprawa wykorzystania alternatywnych sposobów rozwiązywania sporów (np. mediacje)

• Wzmocnienie udziału czynnika społecznego (ławników) w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

• Lepsza organizacja pracy sądów, lepsza komunikacja między sądem, a uczestnikami postępowania, czy zwoływanie posiedzeń organizacyjnych

- Wskazane problemy w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości wynikają z treści skarg indywidualnych, wpływających do mojego Biura, a więc stanowią wyraz oczekiwań osób mających, w taki czy inny sposób, styczność z polskim sądownictwem. Dlatego pozwalam sobie wyrazić nadzieję, że zostaną one dogłębnie rozważone w toku prowadzonych prac legislacyjnych w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej – pisze RPO Adam Bodnar.