Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Organy władzy publicznej są zobowiązane do przestrzegania zasady równego traktowania i zakazu dyskryminacji, a wszelkie ich działania powinny być podejmowane na podstawie i w granicach prawa
• Naruszenie zasady legalizmu przez organy władzy publicznej naraża obywateli na nierówne traktowanie i może naruszać zakaz dyskryminacji
• W systemie organów państwowych konieczne jest funkcjonowanie niezależnego organu ds. równości, aktywnie korzystającego z przyznanych kompetencji procesowych i w zakresie formułowania zaleceń wobec organów władzy publicznej
• 13 marca 2024 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny uwzględnił ostatnią skargę Rzecznika Praw Obywatelskich na tzw. uchwałę „anty-LGBT” i stwierdził nieważność uchwały Rady Gminy w Tuszowie Narodowym. Wyrok jest nieprawomocny
• Tym samym na skutek działań Rzecznika Praw Obywatelskich, organów Unii Europejskiej oraz organizacji społecznych i aktywistów na rzecz społeczności LGBT+ wszystkie uchwały samorządów w sprawie przeciwdziałania lub powstrzymania „ideologii LGBT” zostały uchylone lub unieważnione

13 marca 2024 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Rzeszowie unieważnił uchwałę Rady Gminy w Tuszowie Narodowym w sprawie „powstrzymania ideologii LGBT”. Wyrok jest nieprawomocny. Rozstrzygnięcie zapadło na skutek skargi Rzecznika Praw Obywatelskich.

Rada Gminy Tuszów Narodowy uchyliła wprawdzie dyskryminującą uchwałę 17 sierpnia 2023 r., ale uczyniła to już po zaskarżeniu jej przez Rzecznika Praw Obywatelskich skargą z dnia 10 lipca 2023 r. Podobnie jak Rada Powiatu Świdnickiego (uchwałę uchylono 24 października 2023 r.), Rada Gminy Zakrzówek (uchwałę uchylono 4 października 2023 r.), Rada Gminy w Potworowie (uchwałę uchylono 7 września 2023 r.).

Z uwagi na to, że uchylenie zaskarżonej uchwały nie powoduje bezprzedmiotowości postępowania sądowoadministracyjnego, RPO podtrzymał swoje skargi. Uchylenia uchwały nie należy utożsamiać ze stwierdzeniem jej nieważności. Skutki prawne uchylenia aktu i stwierdzenia jego nieważności są bowiem odmienne. Należy podkreślić, że wyrok sądu administracyjnego stwierdzający nieważność aktu ma charakter deklaratoryjny, obalający domniemanie legalności i prawidłowości zaskarżonego aktu i wywiera skutki prawne ex tunc, co oznacza, że uchwała nie wywołuje skutków prawnych od chwili jej podjęcia.

Reakcja RPO na uchwały niektórych samorządów

RPO jest organem stojącym na straży przestrzegania praw człowieka i obywatela oraz realizacji zasady równego traktowania. Do jego zadań należy zatem reagowanie na wszelkiego rodzaju naruszenia wolności i praw człowieka oraz zakazu dyskryminacji, zgodnie z zakresem powierzonych mu kompetencji.

W ocenie Rzecznika treść i skutki uchwał, przyjmowanych przez niektóre jednostki samorządu terytorialnego w 2019 i 2020 roku, odnoszących się do przeciwdziałania lub powstrzymania „ideologii” LGBT, aktualizowały ten obowiązek. Uchwały te naruszały bowiem zasady: praworządności, równego traktowania i zakazu dyskryminacji, ochrony godności ludzkiej, wolności słowa, prawa do ochrony życia prywatnego i rodzinnego oraz prawa do edukacji.

W konsekwencji działań podejmowanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich - działającego także jako niezależny organ ds. równego traktowania - organów Unii Europejskiej oraz organizacji społecznych i aktywistów na rzecz społeczności LGBT+ wszystkie dyskryminujące uchwały „przeciw ideologii LGBT”, podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnego w latach 2019-2020, zostały uchylone lub unieważnione.

Pierwsze skargi do sądów administracyjnych

Rzecznik Praw Obywatelskich skierował do wojewódzkich sądów administracyjnych łącznie 15 skarg na tego typu uchwały. W wyniku zainicjowanych przez RPO postępowań sądowo-administracyjnych zaskarżone uchwały zostały uznane za nieważne.

Zaskarżone w 2019 i 2020 r. przez RPO uchwały (9) zostały uznane przez wojewódzkie sądy administracyjne za podjęte bez podstawy prawnej i nieważne z powodu rażącego naruszenia prawa przez organy je podejmujące. 28 czerwca 2022 r. Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargi kasacyjne złożone od czterech wyroków wojewódzkich sądów administracyjnych, a w dniach 11 i 12 października 2023 r. od pozostałych pięciu wyroków – tym samym orzeczenia te stały się prawomocne.

Dalsze działania RPO podejmowane w celu uchylenia uchwał

Omawiane uchwały nadal obowiązywały w części gmin i powiatów. Dlatego 28 listopada 2022 r. Rzecznik wystąpił do 24 gmin i 12 powiatów z apelem o podjęcie czynności w celu ich uchylenia.

W pismach do samorządów RPO podkreślił, że NSA potwierdził, iż uchwały podjęto bez podstawy prawnej i są nieważne z powodu rażącego naruszenia prawa. W związku z tym organy samorządów, w których takie uchwały jeszcze obowiązują, powinny uwzględnić ich ocenę prawną dokonaną przez NSA.

Rzecznik wskazał, że dalsze obowiązywanie uchwał naraża mieszkańców nie tylko na nierówne traktowanie, ale także na utratę finansowego wsparcia ze środków unijnych. Uchwały wprowadzające na terenie gmin, powiatów lub województw strefy wolne od tzw. „ideologii LGBT” ograniczają swobodę przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich poprzez nieuzasadnione zniechęcanie obywateli Unii Europejskiej, którzy identyfikują się jako osoby LGBT lub wyznają światopogląd inny niż ten narzucony przez uchwałę, do przebywania na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego. Uchwały te naruszają ponadto prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolność wypowiedzi i informacji.

30 samorządów, do których wystąpił RPO, uchyliło swe uchwały lub je odpowiednio zmodyfikowało.

Kolejne skargi RPO

W niektórych regionach Polski uchwały jednak nadal obowiązywały, dlatego w 2023 r. Rzecznik kontynuował działania zmierzające do ich unieważnienia. RPO zaskarżył do wojewódzkich sądów administracyjnych uchwałę Rady Gminy w Tuszowie Narodowym (skarga z dnia 10 lipca 2023 r.), Rady Miejskiej w Kocku (skarga z dnia 28 sierpnia 2023 r.), uchwałę Rady Powiatu w Świdniku (skarga z dnia 5 września 2023 r.), uchwałę Rady Gminy Zakrzówek (skarga z dnia 5 września 2023 r.), uchwałę Rady Miejskiej w Mordach (skarga z dnia 5 września 2023 r.) oraz uchwałę Rady Gminy w Potworowie (skarga z dnia 5 września 2023 r.).

11 stycznia 2024 r. WSA w Lublinie rozpoznał trzy skargi Rzecznika na uchwały Rady Miejskiej w Kocku, Rady Powiatu w Świdniku i Rady Gminy Zakrzówek. Sąd stwierdził nieważność wszystkich trzech, przychylając się do argumentacji RPO. 25 stycznia 2024 r. WSA w Warszawie Wydział Zamiejscowy w Radomiu uznał za nieważną uchwałę Rady Gminy w Potworowie, a w dniu 6 lutego 2024 r. WSA w Warszawie unieważnił uchwałę Rady Miejskiej w Mordach. Sąd stwierdził, że uchwały naruszają prawa osób LGBT do ochrony życia prywatnego i wolności słowa. Wyrok WSA w Lublinie z dnia 11 stycznia 2024 r. ws. uchwały Rady Miejskiej w Kocku jest już prawomocny. Od pozostałych wyroków organom jednostek samorządu terytorialnego przysługuje możliwość złożenia skarg kasacyjnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Ostatnia zaskarżona przez RPO uchwała unieważniona

13 marca 2024 r. WSA w Rzeszowie rozpoznał ostatnią skargę Rzecznika Praw Obywatelskich i nieprawomocnie stwierdził nieważność uchwały Rady Gminy w Tuszowie Narodowym. (wyjaśnienia burmistrza Tuszowa Narodowego)

Sądy administracyjne nie miały wątpliwości, że uchwały „przeciwko ideologii LGBT” dyskryminują konkretne osoby i stwarzają wokół nich wrogą, uwłaczającą i zastraszającą atmosferę, co może powodować ryzyko przemocy wobec tych osób. W wyrokach podkreślono, że nikt, ze względu na swoją orientację seksualną i tożsamość płciową nie może być dyskryminowany przez władze publiczne, a podejmując tego rodzaju uchwały, jednostki samorządu terytorialnego w istocie nawoływały do nieprzestrzegania prawa powszechnie obowiązującego.

Wybrane fragmenty orzeczeń sądów w sprawach uchwał „anty-LGBT”

• Termin „strefa wolna od ideologii LGBT” de facto odnosi się do ludzi z tego grona. Bezpośrednio ich dotyka. Tłumaczenie, że LGBT to nie ludzie, a ideologia, jest przymykaniem oczu na rzeczywistość, kiedy nie chce się dostrzec pełnych konsekwencji takich słów. Zaskarżona uchwała jest analizowana przez Sąd nie tyko z punktu widzenia językowego, nie tylko z punktu widzenia intencji Rady Gminy […], ale też z punktu widzenia jej realnych skutków ocenianych przez pryzmat postanowień Konstytucji i norm prawa międzynarodowego.

  Wyrok WSA w Gliwicach z 14 lipca 2020 r., sygn. akt III SA/GI 15/20

• Wyjaśnić należy, że władza publiczna, a zatem także samorządowa, jest sprawowana w oparciu o konstytucyjną zasadę praworządności nakazującą organom władzy publicznej działanie na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji RP). Przepis art. 4 ustawy o samorządzie powiatowym wyznacza zakres działania i wskazuje zadania publiczne realizowane przez jednostki samorządu lokalnego. Tenże katalog zadań powiatu ma charakter zamknięty […] Powoływanie się wyłączne na ogólną kompetencję rady powiatu nie stanowi wystarczającej podstawy prawnej do podjęcia w tej sprawie uchwały. W tym zakresie niezbędne jest szczegółowe upoważnienie zawarte w ustawach szczególnych. Zaakcentować przy tym należy, iż w przeciwieństwie do gminy, powiat może wykonywać tylko zadania wyraźnie przypisane mu przez ustawodawstwo. Właściwość powiatu do realizacji zadań własnych dotyczyć może tylko lokalnych zadań o charakterze ponadgminnym i zadania te muszą wyraźnie wynikać z przepisów ustaw prawa materialnego”

  Wyrok WSA w Lublinie z 11 stycznia 2024 r., sygn. akt III SA/Lu 550/23

• Zakwestionowana uchwała ma charakter władczy, zobowiązujący gdyż zawiera dyrektywy działania skierowane do organu wykonawczego oraz jednostek organizacyjnych gminy – szkół i innych placówek oświatowych. Świadczą o tym użyte zwroty «nie zgodzimy się; zrobimy wszystko aby do szkół nie miały wstępu…». Należy uznać wyrażone stanowisko jako wytyczne stosowania prawa, a więc działania o charakterze władczym. Realizacja braku zgody, zakazu wstępu musiałaby zostać zrealizowana przez organ wykonawczy: Burmistrza, bądź dyrektorów szkół, czy placówek oświatowych. W ustawie o samorządzie gminnym, ani też w innym akcie prawa powszechnie obowiązującego rangi ustawowej nie ma przepisu, który uprawniałby radę gminy do zajmowania ogólnego stanowiska w zakresie stosowania prawa, ani generalnej interpretacji prawnej. W takiej sytuacji uchwała powinna wskazywać szczególną normę kompetencyjną upoważniającą organ do jej podjęcia.

  Wyrok WSA w Warszawie z 6 lutego 2024 r, sygn. akt I SA/Wa 1951/23

• […] uchwała Rady Gminy […] nie mieści się w granicach wolności wypowiedzi organu władzy publicznej – wyznaczonych przez zasadę legalizmu, a w odniesieniu do rady gminy, szczegółowo przez art. 6 u.s.g.

  Wyrok NSA z 12 października 2023 r., sygn. akt III OSK 2177/22

• Działając nawet jako głos wspólnoty samorządowej w oparciu o swoistą wolność wypowiedzi organu, która zgodnie z orzecznictwem NSA przysługuje organom samorządowym jako pochodna wolności wypowiedzi wszystkich mieszkańców danej wspólnoty samorządowej, rada gminy pozostaje organem władzy publicznej. Wyrażenie takich poglądów, jakie wynikają z zaskarżonej uchwały, byłoby udziałem w debacie publicznej, gdyby nie fakt, że przybrało formę uchwały organu władzy publicznej – zobowiązanego do działania wyłącznie na podstawie i w granicach prawa. Związanie zasadą legalizmu stanowi zatem nieprzekraczalną granicę swoistej wolności wypowiedzi organu jednostki samorządu terytorialnego. Chociaż w każdym wypadku, również w odniesieniu do podmiotów prywatnych, wolność słowa nie ma charakteru absolutnego, w przypadku organów władzy publicznej zakres tej wolności jest wyraźnie węższy.

  Wyrok NSA z 11 października 2023 r., sygn. akt III OSK 1527/22

• […] istotą zawartego w deklaracji przekazu jest de facto negowanie podejmowanych w przestrzeni publicznej działań równościowych i antydyskryminacyjnych oraz faktycznej swobody funkcjonowania osób należących do środowiska LGBT (choćby poprzez uniemożliwienie im przedstawiania swoich postulatów - gdyż te, jak należy mniemać, stanowią «ideologię LGBT» i «homopropagandę»). […]

  Niewątpliwie więc wydźwięk takiej deklaracji jest sprzeczny z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa oraz zakazem dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 Konstytucji), a także art. 21 ust. 1 Karty Praw Podstawowych UE («Zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.») i art. 14 EKPC («Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn»).

  Wyrok NSA z 28 czerwca 2022 r., sygn. akt III OSK 4028/21

XI.505.2.2023