Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• 12 osób osób, które w 2017 r. brały udział w pokojowej akcji protestacyjnej przeciw masowemu pozyskiwaniu drewna w Puszczy Białowieskiej, ukarano grzywnami za złamanie zakazu wstępu do lasu 
• Sąd wydawał wyroki nakazowe - bez przeprowadzania rozprawy i wzywania obwinionych 
• Ten tryb jest jednak możliwy tylko przy braku wątpliwości co do winy i okoliczności czynu  
• Tymczasem przepisy nie pozwalają na wprowadzenie nieograniczonego czasowo zakazu wstępu do lasu - jak było w tym przypadku
• AKTUALIZACJA: Sąd Najwyższy 17 maja 2023 r. uwzględnił pierwszą z kasacji Rzecznika, uchylił zaskarżony wyrok i umorzył postępowanie wobec jednej z ukaranych osób (sygn. akt IV KK 151/23)
• 24 maja 2023 r. SN uwzględnił drugą kasację RPO (sygn. akt IV KK 161/23), podobnie uzasadniając swój wyrok. Wyrok nakazowy uchylono a postępowanie o wykroczenie umorzono 
• 28 czerwca 2023 r. SN uwzględnił trzecią kasację RPO (sygn. akt IV KK 157/23) z podobną argumentacją. Wyrok został uchylony a postępowanie umorzone

Rzecznik Praw Obywatelskich składa dwanaście kasacji do Sądu Najwyższego na korzyść ukaranych od prawomocnych wyroków nakazowych Sądu Rejonowego.

Historia spraw

Sąd Rejonowy uznawał obwinionych za winnych tego, że w 2017 r. na terenie Nadleśnictwa Białowieża, nie będąc do tego uprawnionymi, "przechodzili przez las w miejscu, gdzie jest to zabronione". 

To wykroczenie z art.151 § 1 Kodeksu wykroczeń. Zgodnie z nim, kto pasie zwierzęta gospodarskie na nienależących do niego gruntach leśnych lub rolnych albo przez takie grunty w miejscach, w których jest to zabronione, przechodzi, przejeżdża lub przegania zwierzęta gospodarskie, podlega karze grzywny do 500 zł albo karze nagany.

Sąd wymierzał obwinionym od 50 zł do 200 zł grzywny; obciążał ich też wydatkami postępowania. Nie złożyli oni sprzeciwu, wobec czego wyroki uprawomocniły się.

Wniosek kasacji RPO

Wyrokom Sądu Rejonowego RPO zarzuca rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie przepisów prawa procesowego -  art. 93 § 2 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Polegało to na przyjęciu, że okoliczności czynu i wina nie budzą wątpliwości, co doprowadziło do wydania wyroku nakazowego.

Tymczasem w świetle dowodów dołączonych do wniosku o ukaranie zarówno wina jak i okoliczności czynu zarzuconego obwinionym budziły poważne wątpliwości. Powinno to było oznaczać skierowanie sprawy do rozpoznania na rozprawie w celu wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności.

RPO wnosi o uchylenie zaskarżonych wyroków i umorzenie postępowań w związku z przedawnieniem karalności czynów.

Argumentacja RPO

W trybie nakazowym sąd nie przeprowadza pełnego postępowania dowodowego, lecz rozstrzyga wyłącznie na podstawie materiału zgromadzonego w toku czynności wyjaśniających. Należy przyjąć, że orzekanie w tym trybie jest możliwe tylko wówczas, gdy bazując na materiałach dowodowych zebranych w sprawie, chociażby w minimalnym, wymaganym przez prawodawcę zakresie, możliwa jest ocena przesłanek o charakterze materialnym, tj. okoliczności popełnienia czynu i winy domniemanego sprawcy wykroczenia.

Natomiast w tej sprawie, na podstawie materiału załączonego do wniosku o ukaranie, nie można w sposób jednoznaczny ustalić czy na terenie Nadleśnictwa Białowieża obowiązywał wtedy okresowy zakaz wstępu do lasu. 

Faktem jest, że m.in. z zeznań pracowników Nadleśnictwa wynika, że na powierzchni roboczej oddziału zabezpieczali maszyny ścinające, z uwagi na wykonywanie prac związanych z usuwaniem drzew . Wskazana powierzchnia robocza objęta była czasowym zakazem wstępu, zgodnie z Zarządzeniem nr 15/17 Nadleśniczego ws. wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu. Świadkowie wskazali, że przed rozpoczęciem prac powierzchnia robocza została oznakowana - znaki zakazujące wstępu umieszczone na słupkach.

Kluczowa dla odpowiedzialności obwinionych jest ocena, czy byli uprawnieni do przebywania w tym lesie.

Zgodnie z art. 26 ust. 3 ustawy o lasach, nadleśniczy jest uprawniony do wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu stanowiącego własność Skarbu Państwa. Zakaz wstępu do lasu może wprowadzić wyłącznie nadleśniczy i nie może to być zakaz inny, niż okresowy. Wyłączona jest zatem możliwość wprowadzenia zakazu przez jakąkolwiek inną osobę nie posiadającą przymiotu „nadleśniczego" (nie będącą nadleśniczym), podobnie jak nie jest możliwe wprowadzenie zakazu stałego (bezterminowego). Działanie takie nie mieściłoby się bowiem w granicach kompetencji nakreślonej w art. 26 ust. 3 ustawy o lasach.

Zarządzenie nr 15/17 Nadleśniczego Nadleśnictwa Białowieża z 28 kwietnia 2017 r. jest aktem prawnym zmieniającym zarządzenie nr 10/17 Nadleśniczego Nadleśnictwa Białowieża z 27 marca 2017 r. w sprawie wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu, którego to, jako źródłowego, w aktach sprawy brakuje. W zarządzeniu nr 15/17 wskazano jedynie przyczynę wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu oraz wskazano tereny, których zakaz nie dotyczy, resztę zaś postanowień, w tym kwestie terminu obowiązywania przedmiotowego zakazu wskazanego w zarządzeniu nr 10/17 - pozostawiono bez zmian.

Z obwieszczenia - załącznika do zarządzenia nr 15/17 - wynika, że termin obowiązywania zakazu wstępu ustalono od 1 kwietnia 2017 r. do odwołania. Jako przyczynę wskazano "zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, związane w wystąpieniem w lasach zniszczenia oraz znacznego uszkodzenia drzewostanów, przejawiającego się masowym zamieraniem drzew i drzewostanów na skutek zachodzących procesów powodujących powstanie dużej liczby drzew martwych, stanowiących realne zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi oraz ich mienia".

Przepisy nie pozwalają jednak na wprowadzenie przez Nadleśniczego stałego zakazu i nieograniczonego terminem, o czym świadczy sformułowanie „do odwołania".  A przyczyna wskazana w obwieszczeniu w ogóle nie mogła być podstawą legalnie wprowadzonego zakazu, bo nie występowała w katalogu powodów wprowadzenia zakazu okresowego wskazanych w art. 26 ust. 3 ustawy o lasach.

W polu widzenia sądu powinna była się też znaleźć kwestia, czy zachowanie obwinionych - polegające na braniu udziału w pokojowej akcji protestacyjnej przeciwko masowemu pozyskiwaniu drewna w Puszczy Białowieskiej, w kontekście wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE z 17 kwietnia 2018 r. - cechuje się szkodliwością społeczną w jakimkolwiek stopniu.

Mając to na uwadze, Sąd Rejonowy po zapoznaniu się z materiałem załączonym do wniosków o ukaranie, powinien był, zdaniem RPO, powziąć wątpliwości co do okoliczności czynu i winy, zapoznać się z treścią źródłowego zarządzenia nr 10/17 Nadleśniczego ws. wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu i ustalić, czy zakaz ten wydano zgodnie z obowiązującym prawem oraz czy zachodziły materialno-prawne podstawy do przypisania odpowiedzialności za wykroczenie. Sąd Rejonowy był zobligowany skierować sprawy na rozprawę, przeprowadzić postępowanie dowodowe i wyjaśnić wszystkie istotne dla rozstrzygnięcia okoliczności. 

Rażące naruszenie art. 93 § 2 k.p.w., jakiego dopuścił się sąd, mogło mieć jednocześnie istotny wpływ na treść wyroku. Nie można bowiem wykluczyć, że po przeprowadzeniu rozpraw zapadałyby inne orzeczenie, skutkujące uniewinnieniem obwinionej - podkreśla w kasacjach zastępca RPO Stanisław Trociuk

SN już wcześniej uwzględniał kasacje RPO wobec osób ukaranych w  2017 r. grzywnami za złamanie zakazu wejścia latem i jesienią do Puszczy Białowieskiej.

Wyrok Sądu Najwyższego z 17 maja 2023 r.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu 17 maja 2023 r. kasacji wniesionej przez RPO od wyroku nakazowego Sądu Okręgowego wydał wyrok, którym uchylił zaskarżony wyrok i umorzył postępowanie w sprawie obwinionej o to, że nie będąc osobą uprawnioną, przechodziła przez las w miejscu, w którym jest to zabronione i nie opuściła lasu na żądanie osoby uprawnionej (sygn. akt IV KK 151/23).

SN uznał kasację Rzecznika za zasadną w stopniu oczywistym.

Warunkiem orzekania w postępowaniu nakazowym jest brak jakichkolwiek wątpliwości co do okoliczności czynu i winy obwinionego. Wyrok nakazowy może zatem zostać wydany tylko wtedy, gdy materiał dowodowy jest tak jednoznaczny, że nie nasuwa żadnych istotnych wątpliwości co do winy i okoliczności popełnienia zarzuconego czynu.

Sąd zwrócił uwagę, że okoliczności niniejszej sprawy do oczywistych nie należały i budziły liczne wątpliwości. Na podstawie materiału dowodowego zgromadzonego w toku postępowania wyjaśniającego nie można w sposób jednoznaczny ustalić, czy na terenie Nadleśnictwa Białowieża w dniu 3 sierpnia 2017 r. obowiązywał okresowy zakaz wstępu do lasu.

Do akt sprawy załączono m.in. kopię Zarządzeniem nr 15/17 Nadleśniczego Nadleśnictwa Białowieża z dnia 28 kwietnia 2017 r. w sprawie wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu. Niemniej zarządzenie nr 15/17 Nadleśniczego Nadleśnictwa Białowieża z dnia 28 kwietnia 2017 r. jest aktem prawnym zmieniającym zarządzenie nr 10/17 Nadleśniczego Nadleśnictwa Białowieża z dnia 27 marca 2017r. w sprawie wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu - którego to, jako źródłowego, w przedmiotowych aktach brakuje.

Ponadto, z treści obwieszczenia, stanowiącego załącznik do zarządzenia nr 15/17 wynika, że termin obowiązywania zakazu wstępu ustalono od dnia 1 kwietnia 2017 r. do odwołania, zaś jako przyczynę wskazano zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, związane w wystąpieniem w lasach zniszczenia oraz znacznego uszkodzenia drzewostanów, przejawiającego się masowym zamieraniem drzew i drzewostanów na skutek zachodzących procesów powodujących powstanie dużej liczby drzew martwych, stanowiących realne zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi oraz ich mienia.

Tymczasem art. 26 ust. 3 ustawy o lasach nie pozwala na wprowadzenie przez nadleśniczego zakazu wstępu do lasu czas nieoznaczony. Sformułowanie użyte w zarządzeniu „do odwołania" świadczy zaś o stałym, nieograniczonym czasowo charakterze zakazu. Wreszcie, przyczyna wprowadzenia zakazu, wskazana w obwieszczeniu nie figuruje w katalogu powodów wprowadzenia zakazu okresowego wstępu do lasu, wskazanych w art. 25 ust. 3 ustawy o lasach.

Zgodnie z art. 26 ust. 3 ustawy o lasach, nadleśniczy jest uprawniony do wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu, stanowiącego własność Skarbu Państwa, na podstawie wskazanych w tym przepisie przesłanek. Wobec braku w aktach sprawy zarządzenia nr 10/17 Nadleśniczego Nadleśnictwa Białowieża z dnia 27 marca 2017 r. w sprawie wprowadzenia okresowego zakazu wstępu do lasu, nie można mieć pewności, że zostało ono wydane przez uprawnioną osobę (Nadleśniczego), nie są znane również jego zapisy, utrzymane w mocy zarządzeniem nr 15/17 Nadleśniczego Nadleśnictwa Białowieża z dnia 28 kwietnia 2017 r., obowiązującym w chwili przebywania przez ukaraną na terenie Leśnictwa Teremiski. Nie jest też, w świetle wyżej przeprowadzonych wywodów, oczywista kwestia zgodności z obowiązującymi przepisami przedmiotowego zarządzenia.

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w okolicznościach niniejszej sprawy uzasadnione wątpliwości może też budzić społeczna szkodliwość przypisanego ukaranej czynu. Wymagało podjęcia głębszej refleksji czy zachowania obwinionej, polegające na braniu udziału w pokojowej akcji protestacyjnej przeciwko masowemu pozyskiwaniu drewna w Puszczy Białowieskiej, w kontekście również wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 17 kwietnia 2018 r. (C-441 /17), cechowało się szkodliwością społeczną w jakimkolwiek stopniu (art. 1 § 1 k.w.), nawet jeśli w tym czasie obowiązywał na terenie lasu zakaz przebywania w nim.

Biorąc pod uwagę liczne wątpliwości, dotyczące strony przedmiotowej czynu, legalności samego zakazu wstępu do lasu i oceny społecznej szkodliwości zachowania przypisanego ukaranej, należało niniejszą sprawę rozpoznać na rozprawie, a nie w trybie nakazowym, jak zadecydował Sąd Rejonowy.

Naruszenie  przez ten Sąd art. 93 § 2 k.p.w., mogło wywrzeć istotny wpływ na treść zapadłego wyroku, bowiem nie można wykluczyć, że po przeprowadzeniu rozprawy i pełnym rozważeniu złożonych okoliczności sprawy, zapadłoby inne, co do istoty, orzeczenie.

Z tego względu SN uznał, że konieczne było uchylenie zaskarżonego wyroku, a następnie, z uwagi na wystąpienie negatywnej przesłanki procesowej z art. 5 § 1 pkt 4 k.p.w., umorzenie postępowania w niniejszej sprawie.

II.510.278.2019, II.510.276.2019, II.510.284.2019, II.510.281.2019, II.510.283.2019, II.510.279.2019, II.510.282.2019 II.510.280.2019, II.510.285.2019