Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Część wywłaszczonych osób została pozbawiona możliwości odzyskania niepotrzebnie wywłaszczonych nieruchomości
• Realizacja konstytucyjnych praw powinna być efektywna i realnie dostępna dla obywateli
• Tymczasem procedury w tego typu sprawach wydają się zbyt skomplikowane i nie gwarantują skuteczności
• Dlatego Rzecznik Praw Obywatelskich prosi Ministerstwo Rozwoju i Technologii o uporządkowanie przepisów dotyczących odzyskiwania gruntów, które na potrzeby wywłaszczenia okazały się zbędne 

- Obowiązujące przepisy umożliwiające odzyskanie niepotrzebnie wywłaszczonych nieruchomości nie uwzględniają niektórych kategorii właścicieli oraz nie mają racjonalnego i konstytucyjnego uzasadnienia – zwraca uwagę ZRPO Stanisław Trociuk. W wystąpieniu do MRiT wraca do problemu ustawowego zakresu roszczeń o zwrot wywłaszczonej nieruchomości.

Zwiększenie ochrony osób wywłaszczonych

W ostatnich latach dochodziło do stopniowego poszerzania ochrony prawnej przyznawanej osobom wywłaszczanym. Działo się tak m.in. na skutek aktywności Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdzał niekonstytucyjność regulacji o charakterze wywłaszczeniowym. Dążono do coraz pełniejszej realizacji standardu konstytucyjnego, wyznaczanego gwarancjami z art. 21 ust. 2 oraz art. 64 ust. 1 i ust. 2 Konstytucji RP.

Orzeczeniami sądu konstytucyjnego i interwencjami legislacyjnymi nie tylko rozszerzano zakres art. 216 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami, odnoszącego się do wywłaszczeń o charakterze historycznym, ale również korygowano przepisy regulujące zwrot nieruchomości wywłaszczanych już pod rządami obecnie obowiązującej ustawy, a przede wszystkim – obowiązującej Konstytucji.

RPO zwraca uwagę na wyroki TK, w których Trybunał opowiedział się za szeroką, funkcjonalną koncepcją zarówno samego wywłaszczenia, jak i instytucji zwrotu nieruchomości, które dla celów wywłaszczenia okazały się zbędne (wyrok z 12 grudnia 2017 r., sygn. SK 39/15 oraz wyrok z 30 czerwca 2021 r., sygn. SK 37/19). W ocenie RPO znaczenie obu tych wyroków wykracza poza wąski zakres spraw, na tle których je wydano.

Niektórzy wywłaszczeni są objęci ochroną

Ze skarg wpływających do BRPO wynika jednak, że istnieje pewna grupa osób wywłaszczonych, które zostały pozbawione możliwości zrealizowania swojego prawa, bądź też w stosunku do których istnieją poważne wątpliwości, czy przyznana im ochrona jest skuteczna.

Chodzi o osoby, które zostały wywłaszczone decyzją zintegrowaną, wydaną na podstawie ustaw szczególnych, ale innych niż specustawa drogowa (zatem tych, których wyrok SK 37/19 bezpośrednio nie dotyczy) oraz o osoby „wywłaszczone umową” zawartą na podstawie ustaw specjalnych – czyli nie na podstawie przepisów u.g.n. Do tej drugiej kategorii należą przede wszystkim właściciele nieruchomości nabytych na podstawie nieobowiązujących już częściowo przepisów ustawy o autostradach płatnych czy właściciele nieruchomości nabywanych w trybie przepisów specustawy drogowej do czasu jej nowelizacji w 2006 r. W obu tych przypadkach podstawową formą nabywania nieruchomości na cele budowy dróg publicznych była właśnie umowa cywilnoprawna, dopiero w braku porozumienia wszczynano właściwe postępowanie wywłaszczeniowe.

Nawet po wyrokach TK ochrona praw osób wywłaszczonych właśnie w takich okolicznościach nie wydaje się skuteczna.

Konieczne jest uporządkowanie przepisów

W ocenie RPO, mimo że zasady wynikające z wyroków TK są jasne, to jednak procedury przywracania konstytucyjności w tego typu sprawach wydają się zbyt skomplikowane i nie gwarantują skuteczności. Tymczasem realizacja konstytucyjnych praw po winna być efektywna i realnie dostępna dla obywateli. Ustawa nie powinna tu tworzyć nadmiernych, nieproporcjonalnych trudności. W przeciwnym razie dochodziłoby do kolejnego naruszenia praw obywateli.

Z punktu widzenia osób wywłaszczanych i organów rozstrzygających sprawy zwrotowe, celowa i właściwa byłaby taka korekta przepisów, by nie ulegało żadnej wątpliwości, w jakim zakresie i w jakich sytuacjach prawo żądania zwrotu nieruchomości wywłaszczonych może być skutecznie dochodzone przed organami państwa.

Wciąż zdarzają się sytuacje, gdy obywatele albo swojej dawnej własności nie mogą odzyskać, albo przepisy do tego uprawniające nie są wystarczająco precyzyjne. Dlatego zastępca RPO Stanisław Trociuk prosi ministra Waldemara Budę o rozważenie konieczności uporządkowania przepisów uprawniających osoby wywłaszczone w trybie różnego rodzaju ustaw szczególnych do odzyskania tych gruntów, które na potrzeby wywłaszczenia okazały się zbędne.

IV.7003.41.2019