Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich ponownie interweniuje w sprawie utworzenia gminy Szczawa (woj. małopolskie) i gminy Grabówka (woj. podlaskie)
• Trybunał Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność rozporządzenia Rady Ministrów uchylającego rozporządzenie o utworzeniu tych gmin, ale wyrok nie został wykonany  
• RPO Marcin Wiącek pisze w tej sprawie do wiceministra MSWiA Pawła Szefernakera

Problem związany z trybem zmian  granic gmin przez Radę Ministrów jest często poruszany przez samorządowców w ramach prowadzonych przez Rzecznika konsultacji. Sprawa utworzenia obu  gmin była omawiana na spotkaniu RPO z przedstawicielami Związku Gmin Wiejskich RP 2 marca 2022 r. RPO zainteresował się nią w związku z wątpliwościami natury konstytucyjnej związanymi z obowiązkiem wykonywania wyroków TK których efektem jest wyeliminowanie z systemu prawa określonych norm (art. 190 ust. 1 Konstytucji RP).

Rozporządzenie Rady Ministrów i orzeczenie TK

28 lipca 2015 r. Rada Ministrów wydała rozporządzenie, którym utworzyła gminy Szczawa i gminy Grabówka. Kompetencje rządu do przeprowadzania zmian ustroju gmin wynikają z ustawy o samorządzie gminnym.

Rozporządzenie miało wejść w życie 1 stycznia 2016 r., ale dwa dni wcześniej opublikowano rozporządzenie Rady Ministrów uchylające wcześniejsze rozporządzenie o utworzeniu tych gmin. Rząd motywował to głównie wynikami referendów lokalnych w gminach, z których miano wydzielić nowe gminy Szczawa (referendum nieważne wobec zbyt niskiej frekwencji) i Grabówka (większość mieszkańców gminy Supraśl opowiedziała się przeciwko utworzeniu gminy Grabówka).

Rozporządzenie uchylające zostało zaskarżone do Trybunału Konstytucyjnego przez grupę posłów na Sejm. 1 czerwca 2017 r. TK  stwierdził niekonstytucyjność tego rozporządzenia. Uznał, że RM nie dochowała trybu wydania rozporządzenia uchylającego, ponieważ nie zostały przeprowadzone konsultacje z mieszkańcami jednostek samorządu terytorialnego, których to rozporządzenie to dotyczy.

– Nie może być tak, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzający niekonstytucyjność normy prawnej, nie wywołuje żadnego skutku i nie prowadzi do wyeliminowania niekonstytucyjności prawa – napisał 13 kwietnia 2022 r. RPO Marcin Wiącek do premiera, prosząc o pełne wykonanie wyroku TK. Na gruncie proceduralnym i legislacyjnym, sprawa  jest definitywnie zamknięta - odpowiedziało MSWiA.

Wystąpienie do MSWiA 

RPO zapoznał się ze stanowiskiem MSWiA w odpowiedzi na wystąpienie z kwietnia 2022 r. Ponownie zwraca się do resortu   uwagi na tę odpowiedź, która ogranicza się do ponownego przedstawienia znanej RPO  opinii odnośnie do ewentualnego „odżycia" rozporządzenia Rady Ministrów z 28 lipca 2015 r. w sprawie utworzenia gminy Szczawa i gminy Grabówka na skutek wyroku TK.

Rzecznik nie polemizuje z poglądem resortu, ze względu na fakt, że kwestia „odżycia" norm po wyroku TK budzi spory doktrynalne. Gotów jest  zaakceptować stanowisko, że nie ma aktualnie podstaw do podjęcia faktycznych działań zmierzających do realizacji rozporządzenia z 28 lipca 2015 r. Nie zamyka to jednak kwestii wykonania wyroku TK z 1 czerwca 2017 r.

RPO zwraca uwagę, że zbędność orzekania, oznaczająca każdą sytuację, w której postępowanie przed TK nie służy podstawowemu celowi procedury hierarchicznej kontroli norm, czyli przywróceniu stanu konstytucyjności (co może wynikać z faktu, iż: 1) cel postępowania został już wcześniej osiągnięty; 2) ze względu na określone działania prawodawcy w danych okolicznościach nie jest możliwy do zrealizowania) - obligowałaby Trybunał do umorzenia postępowania w sprawie U 3/17. Skoro jednak w tej sprawie doszło do wyroku (pozytywnego), to Trybunał przesądził, że derogowanie kontrolowanych norm jest niezbędne dla przywrócenia ładu konstytucyjnego.

W tym kontekście RPO ponownie podkreśla, że nie do zaakceptowania jest sytuacja, w której przedstawiciele Rady Ministrów - ograniczając się do stwierdzenia, że derogowane przez Trybunał rozporządzenie zostało „skonsumowane" przed dniem orzekania - przyjmują de facto, że wyrok nie wywołał żadnych skutków prawnych. 

Stanowisko takie budzi tym większy sprzeciw RPO, zważywszy na charakter i wagę stwierdzonego przez Trybunał uchybienia. W uzasadnienia wyroku TK wskazano min., że „możliwość wyrażenia opinii w sprawach lokalnych czy regionalnych o kształcie granic danej jednostki samorządowej przez jej mieszkańców jest jednym z podstawowych elementów zasady demokratycznego państwa prawnego. Mimo że ostateczną decyzję w sprawie kształtu tych jednostek podejmuje Rada Ministrów, która zgodnie z art. 146 ust. 1 Konstytucji prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej, mieszkańcy jednostek samorządu terytorialnego muszą mieć możliwość zajęcia stanowiska w sprawach ich dotyczących. Pominięcie prawa do wyrażenia takiej opinii narusza podstawy demokracji".

W świetle powyższego, w opinii RPO, skoro Rada Ministrów stoi na stanowisku, że w związku z wyrokiem Trybunału nie doszło „odżycia" rozporządzenia w sprawie utworzenia gmin Szczawa i Grabówka, wykonanie tego orzeczenia, do którego z mocy art. 190 ust. 1 Konstytucji Rada Ministrów jest zobowiązana, powinno polegać na podjęciu z urzędu ponownej procedury w przedmiocie utworzenia wspomnianych gmin, w toku której wyeliminowane zostałoby wskazane przez Trybunał uchybienie. 

Marcin Wiącek prosi MSWIA o podjęcie stosownej inicjatywy w tej sprawie.

V.600.2.2022