Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osoby należące do kościołów i  związków wyznaniowych, których święta religijne nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy, mogą na swój wniosek dostać od pracodawcy wolne na ten dzień
• Możliwości tej nie mają zaś osoby należące do kościołów i związków wyznaniowych, w których przypadku święta religijne wypadają w dni ustawowo wolne od pracy 
• Przepisy mogą być zatem nierówno traktować takie osoby pod względem gwarancji wolności wyznania 

Rzecznik Praw Obywatelskich pisze w tej sprawie do pełnomocnik rządu ds. równego traktowania Anny Schmidt, którą prosi o stanowisko.

Do RPO wpłynął wniosek dotyczący art. 42 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zgodnie z nim osoby należące do kościołów i związków wyznaniowych, których święta religijne nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy, mogą na własną prośbę uzyskać zwolnienie od pracy lub nauki na czas niezbędny do obchodzenia tych świąt, zgodnie z wymogami wyznawanej przez siebie religii. 

Możliwością zwolnienia nie są zaś objęte osoby należące do kościołów i związków wyznaniowych, w których przypadku święta religijne wypadają w dni określone ustawą z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy: 1 i 6 stycznia, w pierwszy oraz drugi dzień świąt Wielkiej Nocy, 1 i 3 maja, w Zielone Świątki, w Boże Ciało, 15 sierpnia, 1 i 11 listopada oraz 25 i 26 grudnia, a także w niedziele. 

Przepis ten może być zatem skonstruowany w sposób, który pod względem gwarancji wolności wyznania nierówno traktuje osoby należące do tych kościołów i związków wyznaniowych 

Rzecznik ma świadomość, że przepis ten nie pociąga za sobą zastosowania szerokiej wiązki praw pracowniczych, tak jak w przypadku pracy w dni ustawowo wolne od pracy na podstawie Kodeksu pracy  - obejmujących m. in. prawo do zwolnienia od wykonywania pracy w inny dzień oraz prawo do dodatkowego wynagrodzenia.

Prawa te zostały wprost wyłączone w art. 42 ust. 3 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zgodnie z nim zwolnienie od pracy na czas obchodzenia święta religijnego może być udzielone pod warunkiem odpracowania czasu zwolnienia, bez prawa do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w dni ustawowo wolne od pracy lub pracę w godzinach nadliczbowych.

Niezależnie od tego, prawo żądania zwolnienia określone w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stanowi jednak istotną gwarancję wolności wyznania. Jest ono bowiem powiązane z obowiązkiem pracodawcy udzielenia takiego zwolnienia przy zachowaniu wymogów określonych w  rozporządzeniu Ministrów Pracy i Polityki Socjalnej oraz Edukacji Narodowej z 11 marca 1999 r. w sprawie zwolnień od pracy lub nauki osób należących do kościołów i innych związków wyznaniowych w celu obchodzenia świąt religijnych nie będących dniami ustawowo wolnymi od pracy. 

W tym względzie osoby należące do kościołów i związków wyznaniowych w przypadku, których święta religijne wypadają w dni ustawowo wolne od pracy - choć mogą korzystać z szeregu świadczeń rekompensujących pracę w te dni -  nie mają uprawnienia do takiego żądania w sposób wiążący, które pozwoliłoby im na udział w święcie religijnym (co jest pierwotnym celem gwarancji wolności wyznania).

Problem jest istotny z uwagi na bardzo szeroko określone wyłączenia dotyczące dopuszczalności pracy w niedziele i święta, określone w Kodeksie pracy. Szczególne wątpliwości mogą budzić przede wszystkim przypadki, gdy pracownik jest zobowiązany wykonywać pracę w dzień ustawowo wolny nie z uwagi na charakter wykonywanej działalności, ale ze względów organizacyjnych  po stronie pracodawcy, m. in. w przypadku wyłączenia dotyczącego pracy zmianowej.

Jak wynika z badań RPO, dyskryminacja ze względu na wyznanie może dotyczyć nie tylko przedstawicieli mniejszości religijnych, ale także dominującej większości wyznaniowej. Utrudnianie realizacji prawa do obchodzenia świąt zgodnie z kalendarzem religijnym (np. poprzez traktowanie wniosku pracownika jako niewiążący, w skrajnych przypadkach kierowanie gróźb utraty pracy w razie skorzystania z dnia wolnego) zidentyfikowano  jako jeden z głównych przejawów dyskryminacji ze względu na wyznanie w miejscu pracy. 

Skargi wskazują, że rzeczywiście problem ten może dotyczyć także osób z grup wyznaniowych, których kalendarz świąt religijnych pokrywa się z listą dni ustawowo wolnych od pracy.

Wydaje się zatem, że art. 42 ustawy o gwarancjach wolności wyznania może prowadzić do nierównego traktowania ze względu na wyznanie - poprzez ograniczenie jego stosowania jedynie do osób należących do kościołów i związków wyznaniowych, w których przypadku święta religijne nie wypadają w dni wolne od pracy. Przepisy prawa pracy dotyczące dni wolnych od pracy mają zaś zastosowanie powszechne i przewidują określone uprawnienia dla wszystkich osób - niezależnie od religii.

A RPO już wcześniej  zalecał nowelizację  art. 42 w celu przyznania prawa ubiegania się o zwolnienie od pracy na czas niezbędny do obchodzenia świąt zgodnie z wymogami wyznawanej przez siebie religii nie tylko pracownikom w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy, ale także osobom świadczącym pracę na innej podstawie.

VII.5601.2.2022