Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Notatka z warsztatów krajowych mechanizmów prewencji, które odbyły się w dniach 14-15 marca 2011 r. w Paryżu

W dniach 14-15 marca 2011 r. w Paryżu, odbyły się czwarte tematyczne warsztaty krajowych mechanizmów prewencji poświęcone bezpieczeństwu i godności w miejscach pozbawienia wolności1. Zostały one zorganizowane przez Radę Europy, w ramach programu „Utworzenie aktywnej sieci krajowych mechanizmów prewencji przeciw torturom, działalność sieci partnerskiej współpracy Peer-to-Peer”.

Pierwszego dnia szkolenia eksperci Rady Europy, CPT2 oraz SPT3, a także przedstawiciele krajowych mechanizmów prewencji omówili podstawowe zasady i elementy monitorowania bezpieczeństwa i godności w miejscach pozbawienia wolności, przedstawili sposoby wykorzystywania różnego rodzaju środków nadzoru w celu zapewnienia bezpieczeństwa osobom pozbawionym wolności (wykorzystanie kamer telewizji przemysłowej, nagrywanie przesłuchań prowadzonych przez funkcjonariuszy policji), a także dokonali przeglądu doświadczenia w poszczególnych krajach w zakresie zapobiegania samobójstwom w miejscach detencji. Ponadto tematem dyskusji były również zagadnienia związane z koniecznością zachowania równowagi między bezpieczeństwem a prywatnością, w tym podczas przeprowadzania kontroli osobistych osób pozbawionych wolności.

Eksperci podkreślali konieczność respektowania godności każdej osoby - bez względu na czas i miejsce jej izolacji. Fundamentalne prawa człowieka, w tym np. prawo do życia i poszanowania godności osobistej nigdy bowiem nie podlegają ograniczeniom. Zadaniem krajowych mechanizmów prewencji jest nieustanne przypominanie władzom państwowym, iż konieczność zapewnienia bezpieczeństwa nie może odbywać się kosztem naruszenia godności osobistej osób pozbawionych wolności. Podejmowane środki bezpieczeństwa w żadnym wypadku nie powinny mieć charakteru generalnego (te same ograniczenia wobec każdej osoby), lecz powinny być stosowane zgodnie z zasadą indywidualizacji i uwzględnieniem kryteriów proporcjonalności, tj. być adekwatnie do mogącego pojawić się zagrożenia. Władze powinny wyjaśnić krajowym mechanizmom prewencji, jakiego typu zachowaniom chcą zapobiegać poprzez podejmowane środki bezpieczeństwa i uzasadnić ich niezbędność. Eksperci zwrócili również uwagę na główne czynniki powodujące przewagę środków bezpieczeństwa nad zapewnieniem godności w miejscach pozbawienia wolności, m. in. trudności związane z indywidualną oceną zagrożenia, konieczność zapewnienia bezpieczeństwa personelowi, traktowanie każdej osoby pozbawionej wolności jako potencjalnego agresora, chęć okazania władzy i przewagi przez osoby wchodzące w skład personelu, brak wiedzy oraz umiejętności weryfikowania nieodpowiednich działań personelu przez kierownictwo jednostek, odpowiedzialność spoczywająca na pracownikach miejsc detencji – strach przed poniesieniem konsekwencji służbowych w przypadku np. ucieczki osadzonego.

Zaproponowano rozważenie możliwości udziału pracowników krajowych mechanizmów prewencji w szkoleniach personelu służby więziennej oraz funkcjonariuszy policji (np. ok. godzinny cyklu podczas każdego szkolenia). Miałoby
to na celu poszerzenie zakresu edukacji funkcjonariuszy i ukazanie im innego punktu widzenia – podkreślenie konieczności zachowania równowagi pomiędzy bezpieczeństwem a godnością.

Ponadto, ekspert z Uniwersytetu w Helsinkach zwrócił uwagę, iż zgodnie z Protokołem fakultatywnym do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (zwanego dalej OPCAT) przez pozbawienie wolności rozumie się nie tylko zatrzymanie, uwięzienie, lub umieszczenie osoby na mocy polecenia jakiejkolwiek władzy sądowej, administracyjnej lub innej, w publicznym miejscu odosobnienia, lecz także w prywatnym. Przedstawił przykłady tego typu miejsc – pomieszczenia w centrach handlowych, w których przebywają osoby zatrzymane przez ochronę do czasu przyjazdu policji; pomieszczenia znajdujące się przy stacjach metra. Eksperci poddali pod rozwagę poszczególnych mechanizmów prewencji kwestię wizytacji tego typu miejsc.

Jednocześnie omawiając poszczególne środki nadzoru w miejscach detencji eksperci wielokrotnie podkreślali, iż obecnie obowiązujący trend montowania kamer telewizji przemysłowej, który powinien mieć na celu przede wszystkim dobro osoby pozbawionej wolności, przyczynia się do redukcji osobistego kontaktu oraz relacji między ludźmi. Zaakcentowali, iż tego typu nadzór powinien mieć charakter wyłącznie dodatkowy; nie może zaś prowadzić do wyeliminowania ludzkiej obecności i kontaktu pomiędzy personelem miejsc pozbawienia wolności, a osobami w nich przebywającymi.

Drugi dzień warsztatów poświęcony był tematyce karania dyscyplinarnego, stosowania izolacji, używaniu środków przymusu bezpośredniego, a także różnego rodzaju broni (paralizator, gaz łzawiący, pałki), w kontekście poszanowania godności. Eksperci wskazywali jakiego rodzaju sposoby karania należy uznać za niedopuszczalne, np. przeniesienie do celi z silniejszymi i agresywnymi osobami, zakaz aktywności poza celą. Istotne jest również cel stosowania środków
dyscyplinarnych. Osoby pozbawione wolności, powinny otrzymać jasne i wyraźne informacje, iż założeniem karania jest zapewnienie porządku i przestrzegania praw innych przebywających w miejscu detencji osób. Krajowe mechanizmy prewencji powinny weryfikować czy zatrzymani otrzymują konkretne informacje o przyczynach ich ukarania.

Ponadto, eksperci zwrócili uwagę, iż użycie siły bądź wszelkiego rodzaju broni powinno być zawsze ostatecznym rozwiązaniem. Jako alternatywę należy wykorzystywać negocjacje oraz mediacje. Przedstawili również zagrożenia jakie mogą
pojawić się w wyniku stosowania różnego rodzaju broni w miejscach zatrzymań. 

Eksperci SPT zaproponowali, aby w skład zespołów wizytujących włączać ekspertów, którzy mogliby zweryfikować jakość szkoleń z zakresu użycia broni oraz wykorzystywany sprzęt. Wizytujący miejsca pozbawienia wolności powinni wnikliwie badać również jakie były przyczyny i usprawiedliwienie dla zastosowania środków przymusu bezpośredniego. Niezwykle istotnym źródłem jest analiza dokumentacji. Podkreślali, iż unieruchomienie nigdy nie może być stosowane jako kara. Ponadto czas jego stosowania powinien zostać określony raczej w minutach niż godzinach.

Sporządziła: Magdalena Chmielak

1. „Security and dignity in place of deprivation of liberty”
2. Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu
3. Podkomitet do Spraw Prewencji Tortur