Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Wokół działalności Trybunału Konstytucyjnego toczy się obecnie ważna debata publiczna. Wiele osób pragnie dowiedzieć się więcej o tej instytucji i szuka odpowiedzi, jaki związek mają wyroki Trybunału z ich życiem codziennym. W ub. tygodniu wybraliśmy 10 spraw z ostatnich lat, w których TK orzekał na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich(https://www.rpo.gov.pl/pl/content/wyroki-trybunalu-konstytucyjnego-ktore-wplynely-na-zycie-obywateli). 

Tym razem wybraliśmy 10 kolejnych ważnych wyroków TK w sprawach, do których przystąpił Rzecznik Praw Obywatelskich.

Chcieliśmy w ten sposób zwrócić uwagę na to, jak ważną instytucją dla obywateli, ich praw i wolności, jest Trybunał. I dlaczego powinniśmy dbać o zachowanie jego roli i znaczenia w państwie prawnym.

1. Wyrok TK w sprawie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego dla rodziców wychowujących więcej niż jedno dziecko niepełnosprawne z dnia 18 listopada 2014 r. (SK 7/11)

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej, w której skarżącemu, opiekującemu się trójką dzieci niepełnosprawnych z najgłębszymi dysfunkcjami, odmówiono prawa do świadczenia pielęgnacyjnego tylko dlatego, że jego żona wcześniej uzyskała to świadczenie z tytułu opieki nad ich innym niepełnosprawnym dzieckiem. Zaskarżony przepis ustawy o świadczeniach rodzinnych stanowił, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli inna osoba w tej rodzinie ma ustalone prawo do świadczenia pielęgnacyjnego (bądź do dodatku do zasiłku rodzinnego) na to lub inne dziecko niepełnosprawne. Trybunał Konstytucyjny uznał powyższą regulację za niezgodną z konstytucyjnym prawem rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej do szczególnej opieki państwa. W ekstremalnie trudnej sytuacji rodziny wychowującej więcej niż jedno dziecko niepełnosprawne, rezygnacja z pracy jednego rodzica (opiekuna) często może się okazać niewystarczająca, gdyż opiekun ten nie jest w stanie sprawować efektywnie opieki równocześnie nad dwojgiem, czy trojgiem niepełnosprawnych dzieci. Dlatego prawo powinno w takiej sytuacji stworzyć możliwość rezygnacji z pracy także drugiemu rodzicowi, umożliwiając mu uzyskanie świadczenia pielęgnacyjnego.

2. Wyrok TK w sprawie braku określenia przesłanek przedłużania tymczasowego aresztowania z dnia 20 listopada 2012 r. (SK 3/12).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej braku określenia w przepisach przesłanek przedłużenia tymczasowego aresztowania po wydaniu przez sąd pierwszej instancji pierwszego wyroku w sprawie. Trybunał uznał takie rozwiązanie za niezgodne z konstytucją. Zauważył, że możliwość przedłużania tymczasowego aresztowania na podstawie zaskarżonego przepisu na kolejne sześciomiesięczne okresy jest dla sądów łatwa, ponieważ sądy zostały odciążone od wskazywania realnej potrzeby stosowania tego właśnie środka zapobiegawczego w danym postępowaniu karnym. Ponadto podkreślił, że długotrwałe – i nieprzewidywalne w odniesieniu do terminu ich zakończenia – ograniczenie oskarżonemu, w stosunku, do którego nie zostało obalone domniemanie niewinności, możliwości kontaktu z rodziną i wykonywania praktyk religijnych oraz przetrzymywanie go w niemal zupełnej izolacji od świata zewnętrznego przybiera z czasem formę nieludzkiego traktowania. Wyrok Trybunału w niniejszej sprawie nie spowodował nowelizacji kodeksu postępowania karnego. Wskazał jednak ustawodawcy kierunek koniecznych zmian przepisów oraz nałożył w istocie na sądy obowiązek uzasadniania kolejnych postanowień o dalszym stosowaniu tymczasowego aresztowania po pierwszym wyroku.

3. Wyrok TK w sprawie sposobu zaskarżenia czynności komornika dotyczącej opisu i oszacowania nieruchomości z dnia 22 stycznia 2013 r. (SK 18/11).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej dłużników, z których nieruchomości komornik prowadził egzekucję. Tryb zaskarżenia czynności komornika polegającej na tzw. opisie i oszacowaniu (a zatem kluczowej czynności, którą ustala się wartość licytacyjną nieruchomości) został tak skonstruowany, że dłużnik mógł być praktycznie pozbawiony możliwości złożenia skargi do sądu – termin był liczony od dnia ukończenia szacowania, o czym w wielu wypadkach dłużnik w ogóle nie wiedział (dokumenty nie były mu doręczane). W rezultacie nie mógł się więc skutecznie sprzeciwiać np. zaniżaniu wartości nieruchomości. Trybunał Konstytucyjny uznał, że sytuacja taka jest niedopuszczalna. W konsekwencji ustawodawca „poprawił” przepisy kodeksu postępowania cywilnego w tym zakresie.

4. Wyrok TK w sprawie zwrotu nieruchomości wywłaszczonych na cele publiczne z dnia 14 lipca 2015 r. (SK 26/14).

Rzecznik poparł skargę konstytucyjną kwestionującą przepisy ustawy o gospodarce nieruchomości regulujące zwrot nieruchomości wywłaszczonych na cele publiczne (budowę dróg, linii kolejowych, budynków władz publicznych itp.). Przepisy te umożliwiały odzyskanie nieruchomości przez jej dawnych właścicieli w sytuacji, gdy grunty te okazały się dla realizacji wskazanego celu publicznego zbędne – celów tych przez lata bowiem nie zrealizowano. Obowiązujące unormowania nakładały na uprawnionych niesprawiedliwy i niczym nieuzasadniony wymóg uzyskania jednomyślnej zgody wszystkich współwłaścicieli (bądź współspadkobierców) takiej nieruchomości na jej odzyskanie. W rezultacie jedna osoba, posiadająca nawet niewielki ułamkowy udział we współwłasności, mogła wstrzymywać proces odzyskiwania takiej nieruchomości przez pozostałych. W sytuacji, gdy wywłaszczono nieruchomość, której współwłaścicielem była osoba prywatna i np. gmina (do czego mogło dojść np. w wyniku spadkobrania), zwrot takiej nieruchomości nie był w ogóle możliwy. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego ułatwia odzyskanie własności osobom, którym władze publiczne odebrały ją przymusowo – ale, jak się okazało później, zupełnie niepotrzebnie, skoro założonych celów nigdy nie zrealizowano.

5. Wyrok TK w sprawie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne pracowników zatrudnionych przez polskiego pracodawcę za granicą z dnia 28 października 2015 r. (SK 9/14).

RPO przystąpił do postępowania dotyczącego skargi konstytucyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w sprawie zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe pracownikom zatrudnionym przez tę spółkę za granicą. Organy rentowe przyjmowały stanowisko, że zaskarżony przepis rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej uzasadnia podwyższenie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne za pracowników delegowanych do pracy za granicą do kwoty przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia. Trybunał uznał, że zaskarżony przepis rozporządzenia wykracza poza upoważnienie ustawowe, bo w sytuacji, gdy przychód pracownika zatrudnionego za granicą u polskiego pracodawcy będzie niższy niż kwota przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, wprowadza taką modyfikację podstawy wymiaru składek, że będzie ona wyższa niż faktycznie uzyskany przychód z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy. 

6. Wyrok TK w sprawie zakazywania wypowiedzi publicznych na temat działalności zawodowej innego lekarza z dnia 23 kwietnia 2008 r. (SK 16/07).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej Kodeksu Etyki Lekarskiej, który przewidywał, że lekarz nie powinien publicznie dyskredytować innego lekarza w jakikolwiek sposób. W wyroku Trybunał uznał, że prowadziło to do nadmiernego ograniczenia wolności słowa lekarza w sposób niezgodny z konstytucyjną zasadą proporcjonalności. Zdaniem Trybunału, nie jest wystarczającym uzasadnieniem tego ograniczenia ochrona dobrego imienia i autorytetu lekarza. Ograniczenie wolności słowa, w szczególności prawa do krytyki między lekarzami, jest uzasadnione potrzebą ochrony zdrowia, w tym budowania zaufania pacjentów do lekarzy. Z orzeczeń sądów lekarskich wynikało jednak, że pojęcie "dyskredytowanie" w orzecznictwie tych sądów jest rozumiane jako każda publiczna krytyka lekarza przez lekarza. W szczególności sądy te nie badały prawdziwości stawianych lekarzom zarzutów. Trybunał uznał, że zakazywanie prawdziwych i uzasadnionych z punktu widzenia ochrony interesu społecznego wypowiedzi publicznych na temat działalności zawodowej innego lekarza jest niezgodne z konstytucją.

7. Wyrok TK w sprawie nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego, przewidującej surowszą karę zastępczą z dnia 12 maja 2015 r. (SK 62/13).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej, w której skarżącym zarządzona została zastępcza kara pozbawienia wolności za niewykonaną karę ograniczenia wolności. Tymczasem w chwili popełnienia czynu zabronionego, za który orzeczono karę ograniczenia wolności, obowiązywały przepisy, zgodnie z którymi karą zastępczą była kara grzywny. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wynikający z Konstytucji RP zakaz wstecznego stosowania wobec oskarżonego kary nieznanej ustawie obowiązującej w czasie popełnienia czynu, stanowiącego podstawę jego odpowiedzialności represyjnej, odnosi się nie tylko do kary zasadniczej, ale dotyczy także kary zastępczej. Tym samym naruszona została także zasada ochrony zaufania obywateli do państwa i prawa, wynikająca z konstrukcji państwa prawnego.

8. Wyrok TK w sprawie braku możliwości zaskarżenia postanowienia dotyczącego kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy z dnia 26 listopada 2013 r. (SK 33/12).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej, w której skarżąca, będąc adwokatem, występowała jako pełnomocnik z urzędu w sprawie dotyczącej podejrzenia popełnienia przestępstwa. Pokrzywdzona rzekomym przestępstwem złożyła zażalenie na postanowienie sądu rejonowego, który odmówił wszczęcia dochodzenia i wniosła o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu. Sąd odwoławczy nie uwzględnił zażalenia pokrzywdzonej. Jednocześnie przyznał pełnomocnikowi z urzędu wynagrodzenie z tytułu pomocy prawnej. Adwokat złożyła zażalenie na postanowienie co do wysokości przyznanego jej wynagrodzenia, które sąd odwoławczy pozostawił bez rozpoznania powołując się na przepis kodeksu postępowania karnego. Przepis ten nie przewidywał możliwości zaskarżenia postanowienia dotyczącego kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy. Trybunał uznał takie rozwiązanie za niezgodne z konstytucją. Sąd odwoławczy bowiem, rozpatrując jako sąd drugiej instancji zażalenie na odmowę wszczęcia dochodzenia, jednocześnie orzekł po raz pierwszy o prawach majątkowych skarżącej i w tym zakresie powinien zostać uznany za sąd pierwszej instancji. Regulacja ta została zmieniona podczas nowelizacji kodeksu postępowania karnego.

9. Wyrok TK w sprawie braku możliwości uzupełniania braków formalnych skargi w postępowaniu sądowoadministracyjnym z dnia 30 października 2012 r. (SK 8/12).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej braku możliwości uzupełniania braków formalnych skargi na informację o negatywnym wyniku procedury odwoławczej przewidzianej w systemie realizacji programu operacyjnego. TK orzekł, że przepis ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju w zakresie, w jakim przewiduje, że wniesienie skargi niekompletnej powoduje pozostawienie jej bez rozpatrzenia, bez możliwości wezwania do uzupełnienia braków w dokumentacji jest niezgodny z konstytucją. W niniejszej sprawie, ustawodawca nałożył na skarżącego niedookreślony obowiązek (niejasne bowiem jest, co składa się na kompletną dokumentację w sprawie), za którego niedopełnienie przewidział sankcję w postaci pozostawienia skargi bez rozpatrzenia bez możliwości uzupełnienia braków. Sankcja ta w rezultacie zamyka drogę do sądu  niwecząc cel, jakim jest poddanie kontroli sądowej legalności rozstrzygnięć organów w zakresie oceny projektów startujących w konkursach o dofinansowanie ze środków unijnych.

10. Wyrok TK w sprawie instytucjonalnego usytuowania urzędu asesora w polskim wymiarze sprawiedliwości z dnia 24 października 2007 r. (SK 7/06).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej instytucjonalnego usytuowania urzędu asesora. Przepis poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego przewidywał uprawnienia Ministra Sprawiedliwości do powierzenia asesorowi sądowemu pełnienia czynności sędziowskich. Zastrzeżenia co do konstytucyjności dotyczyły możliwości powierzenia czynności orzekania asesorom, jako podmiotom nieodpowiadającym wymaganiom stawianym sędziom i nieposiadającym stosownych gwarancji niezależności. TK uznał takie rozwiązanie za niezgodne z konstytucją.

Prawo do wystąpienia ze skargą konstytucyjną do Trybunału Konstytucyjnego przysługuje każdemu, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone. Przedmiotem skargi konstytucyjnej może być przepis ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego określonych w konstytucji.