Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczy przepisu Kodeksu wykroczeń regulującego tzw. idealny zbieg przepisów, który zachodzi wówczas, gdy sprawca jednym czynem urzeczywistnia znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach stanowiących wykroczenie i przestępstwo jednocześnie.

W ocenie Rzecznika zaskarżony przepis Kodeksu wykroczeń w zakresie, w jakim umożliwia ponoszenie, przy zbiegu wykroczenia z przestępstwem, odrębnej odpowiedzialności za wykroczenie i za przestępstwo, narusza zasadę ne bis in idem, przez co jest niezgodny z Konstytucją RP oraz Protokołem nr 7 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych. Zasada ne bis in idem nie jest ujęta w sposób dosłowny w Konstytucji, jednak z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika, że należy ona do fundamentalnych zasad prawa karnego i stanowi jeden z elementów demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Podwójne, czy wielokrotne karanie tej samej osoby za ten sam czyn, zdaniem Trybunału jest sprzeczne z zasadą proporcjonalności reakcji państwa na naruszenie obowiązku prawnego. W orzecznictwie Trybunału dominuje również pogląd, że zasada ne bis in idem stanowi jeden z elementów konstytucyjnego prawa do sądu, przejawiający się w zapewnieniu rzetelnej i sprawiedliwej procedury sądowej.

Konsekwencją przyjęcia w kwestionowanym przepisie konstrukcji tzw. idealnego zbiegu wykroczenia z przestępstwem jest prowadzenie w przedmiocie tego samego czynu dwóch postępowań.

Pierwsze z nich dotyczy tego czynu kwalifikowanego jako wykroczenie i toczy się w trybie Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, drugie zaś odnosi się do tego czynu kwalifikowanego jako przestępstwo i toczy się w trybie Kodeksu postępowania karnego. W obu tych postępowaniach autonomicznie orzeka się kary i środki karne tj. dochodzi do kilkakrotnego skazania, przy czym jeżeli za przestępstwo i wykroczenie orzeczono karę lub środek karny tego samego rodzaju, wykonuje się tylko surowszą karę lub środek karny. Uzasadnieniem dla rozwiązania przyjętego w Kodeksie wykroczeń miała być konieczność zapobieżenia uniknięcia odpowiedzialności za wykroczenie sprawcy, którego czyn wypełnia jednocześnie znamiona wykroczenia i przestępstwa prywatnoskargowego lub ściganego na wniosek, w razie braku skargi lub wniosku.

Przyjętą na gruncie Kodeksu wykroczeń koncepcję zbiegu idealnego, gdzie wielość prawnokarnych ocen prowadzi do przypisania sprawcy tylu czynów zabronionych, ile norm naruszył, odrzuca Kodeks karny, w którym przyjęto koncepcję tzw. zbiegu kumulatywnego, polegającego na przypisaniu sprawcy jednego przestępstwa kwalifikowanego ze wszystkich przepisów, jakich znamiona swoim zachowaniem wyczerpał. Koncepcja ta zgodna jest z zasadą wyrażoną w Kodeksie karnym, że ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo, wykluczającą możliwość dokonywania wielokrotnej oceny tego samego zachowania. Przyjmuje się, że konstrukcja zawarta w kwestionowanym przepisie Kodeksu wykroczeń stanowi wyjątek od zasady ne bis in idem. Wydaje się jednak, że wyjątek ten nie daje się pogodzić zarówno ze standardami konstytucyjnymi, jak i określonymi w umowach międzynarodowych wiążących Polskę.