Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatele jednak nie będą mogli kwestionować decyzji o przejęciu ich nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych przez państwo na podstawie tzw. ustawy uwłaszczeniowej z 1971 r.
• Od 1992 r. w tych sprawach nie można bowiem stosować przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego o wznowieniu postępowania, stwierdzeniu nieważności czy uchyleniu albo zmiany decyzji
• Według RPO w niekonstytucyjny sposób pozbawia to obywateli możliwości weryfikacji w tym trybie decyzji o przejęciu ich nieruchomości
• Trybunał Konstytucyjny uznał konstytucyjność przepisów zaskarżonych przez RPO

Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył do Trybunału Konstytucyjnego art. 63 ust. 2 i 3 ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w zakresie, w jakim wyłącza stosowanie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, dotyczących wznowienia postępowania, stwierdzenia nieważności i uchylenia lub zmiany decyzji wydanych na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej.

Ustawa ta miała na celu uporządkowanie sprawy własności gospodarstw rolnych, przede wszystkim jednak przez sanowanie stanów faktycznych samoistnego posiadania przez rolników nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych.

Wniosek RPO

Wniosek dotyczył sytuacji nieruchomości przejętych przez państwo. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej, nieruchomości – na których właściciele nie gospodarowali osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozostających we wspólności domowej, od lat pięciu do dnia wejścia w życie ustawy, z powodu stałego zatrudnienia w innych zawodach niż praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym albo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej – mogły być przekazane dzierżawcom we własność albo przejęte przez państwo. Postępowania w tych sprawach były prowadzone przez organy administracji, które wydawały ostateczne decyzje.

Porządkowanie sytuacji własności gospodarstw rolnych samoistnych posiadaczy w zasadniczym stopniu zakończono w 1982 r. Wtedy bowiem ustawą z 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych ustawa uwłaszczeniowa została uchylona, a prowadzenie spraw niezakończonych przekazano sądom. Wydane akty własności ziemi dla posiadaczy samoistnych mogły być nadal podważane w drodze wniosków o wznowienie postępowania lub stwierdzenia jego nieważności na podstawie Kodeksu postępowania administracyjnego. Ustawa ta pomijała jednak kwestię decyzji o przejęciu nieruchomości na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej. Od kwietnia 1982 r. decyzje takie nie mogły być już wydawane, a właściwe do trwających nadal postępowań pozostały organy administracji – spraw tych nie przekazano sądom.

Ostatecznie proces porządkowania zakończono ustawą z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. W art. 63 ust. 2 i 3 wprowadziła ona od 1 stycznia 1992 r. zakaz weryfikacji w trybach nadzwyczajnych Kpa wszelkich decyzji wydanych na podstawie ustawy uwłaszczeniowej; trwające postępowania zaś umorzono. Wzruszanie wszelkich decyzji stało się niemożliwe

Rzecznik zakwestionował konstytucyjność art. 63 ust. 2 i 3 ustawy. Zakwestionował dopuszczalność i zasadność ograniczenia możliwości weryfikacji w trybach nadzwyczajnych decyzji o przejęciu przez państwo nieruchomości, których podstawą był art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej.

RPO sformułował dwa zarzuty. W pierwszym podniósł niezgodność z art. 7 Konstytucji i wyrażoną w nim zasadą praworządności.

Drugi zarzut dotyczył zaś naruszenia art. 2 Konstytucji i zasady sprawiedliwości społecznej oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji i wyrażonej w nim zasady równości wobec prawa. W ocenie Rzecznika przepisy zrównały podmioty znajdujące się w różnych sytuacjach prawnych i faktycznych. Za cechę wspólną zakwestionowana regulacja uznała bowiem wyłącznie fakt pozbawienia właścicieli nieruchomości na podstawie decyzji wydanych na gruncie ustawy uwłaszczeniowej. Wprowadzając zakaz wzruszania decyzji wydanych na tej podstawie, ustawodawca zrównał zatem sytuację prawną i prawa byłych właścicieli, którzy de facto zostali wywłaszczeni na rzecz samoistnych posiadaczy oraz byłych właścicieli, których nieruchomości zostały przejęte przez państwo w trybie decyzji wydanych na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

W wyroku z 10 czerwca 2020 r. (sygn. K 11/18), Trybunał orzekł o zgodności art. 63 ust. 2 i 3 ustawy z art. 7 oraz art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji - w zakresie, w jakim wyłącza stosowanie przepisów Kpa dotyczących wznowienia postępowania, stwierdzenia nieważności i uchylenia lub zmiany decyzji do wydanych na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej decyzji o przejęciu przez Skarb Państwa nieruchomości, na których właściciele nie gospodarowali osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozostających we wspólności domowej od lat pięciu do dnia wejścia w życie ustawy z powodu stałego zatrudnienia w innych zawodach niż praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym albo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej.

Konsekwencją wyroku jest pozostawienie w systemie prawnym regulacji wyłączającej możliwość wzruszenia przez byłych właścicieli decyzji o przejęciu przez Skarb Państwa, na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej, nieruchomości, na których właściciele nie gospodarowali osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozostających we wspólnocie domowej. Osoby takie  nie mają możliwości wzruszenia tych decyzji, nawet w przypadku, gdy wydanie ich nastąpiło z rażącym naruszeniem prawa, a beneficjentem ich jest państwo.

IV.7005.1.2018