Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 22 września 2015 r (sygn. SK 21/14), stwierdził, że narusza Konstytucję sztywno zakreślony pięcioletni termin na wznowienie postępowania cywilnego w sytuacji, gdy powołana przez stronę ustawowa podstawa wznowienia stanowi jednocześnie naruszenie praw przewidzianych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a jej ziszczenie się stwierdza wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Jest to rozwiązanie nadmiernie obciążające adresata wyroku ETPCz.

Trybunał Konstytucyjny wskazał jednocześnie, że wznowienie postępowania cywilnego nie jest bezwzględnie wymagane w każdej sprawie zakończonej wyrokiem ETPCz; sposób wykonania takiego wyroku musi być bowiem elastyczny i zrelatywizowany do okoliczności sprawy. Niemniej jednak ustawodawca, w tych sytuacjach, gdy wznowienie stanowi adekwatny środek usunięcia naruszenia praw obywatela, powinien przewidzieć inny mechanizm obliczania terminu na wniesienie skargi o wznowienie postępowania – tak, by skorzystanie z tego środka było dla strony realne.

Problem wykonania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w szczególności tych stwierdzających naruszenia prawa do sądu (art. 6 Konwencji) w sprawach cywilnych ma ogromne znaczenie społeczne; wskazuje na to chociażby liczba skarg wnoszonych na tej podstawie przeciwko Polsce. Już w 2010 r. RPO podejmował działania o charakterze systemowym, kierując do Sądu Najwyższego pytanie prawne: czy wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stanowi w takim wypadku podstawę wznowienia postępowania cywilnego? Uchwała składu siedmiu sędziów z 30 listopada 2010 r. (III CZP 16/10) przesądziła, że w aktualnym stanie prawnym wznowienie postępowania cywilnego po wyroku ETPCz stwierdzającym naruszenie prawa do sądu jest możliwe tylko wtedy, gdy w konkretnym wypadku wytknięte Polsce naruszenie prawa stanowi jednocześnie ustawową przesłankę wznowienia (art. 399 i nast. k.p.c.). Wcześniej na problem ten zwracał też uwagę Trybunał Konstytucyjny (zob. postanowienie sygnalizacyjne z 7 sierpnia 2009 r., S 5/09). W 2012 r. prawodawca podjął próbę wprowadzenia do systemu prawnego szerokiej możliwości wznawiania postępowania cywilnego m.in. w tego typu sytuacjach (zob. Druk Senacki VIII kadencji Nr 62), niemniej jednak, prawdopodobnie ze względu na złożoność problemu podnoszoną w zgłaszanych opiniach, dalszych prac nad projektem zaniechano. Wprowadzenie takiej regulacji wymagałoby systemowej przebudowy całej instytucji wznowienia postępowania cywilnego.

Odnosząc się zaś bezpośrednio do wyroku TK Rzecznik wskazuje też, że problem zbyt sztywno określonego terminu prekluzyjnego dla wniesienia skargi o wznowienie postępowania cywilnego jest znacznie szerszy i dotyczy m.in. wznowienia po wyroku Trybunału Konstytucyjnego czy wznowienia po prawomocnym wyroku sądu karnego, gdy orzeczenie sądu cywilnego wydano w wyniku przestępstwa. Problem ten może pojawić się również w sytuacji, gdy istotne dla sprawy orzeczenie wyda Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Analogiczne problemy pojawiają się także na tle procedury sądowoadministracyjnej. Z wszystkimi tymi kwestiami musi zmierzyć się ustawodawca, na którym obecnie spoczywa obowiązek wykonania wyroku TK. Konieczne tu będzie prawidłowe wyważenie pomiędzy takimi wartościami jak: prawo do sprawiedliwego rozpoznania sprawy przez sąd czy zasada legalizmu, ale i z drugiej strony – ochrona praw nabytych, a zatem konieczność poszanowania ustabilizowanych stosunków prawnych, wynikająca z zasady zaufania obywatela do państwa i tworzonego przez nie prawa.

Wciąż otwarta pozostaje też kwestia wykonania takich wyroków ETPCz, w których stwierdzono naruszenie prawa dostępu do sądu, np. w postępowaniu kasacyjnym (co mogłoby wyczerpywać przesłankę „bezprawnego pozbawienia strony możliwości działania” z art. 401 pkt 2 k.p.c.), niemniej jednak de lege lata wznowienie nie wydaje się dopuszczalne z przyczyn czysto formalnych, tj. z powodu zakończenia postępowania postanowieniem, a nie wyrokiem (zob. m.in. ostatnie rozstrzygnięcia ETPCz: wyrok z 15 września 2015 r. w sprawie Mogielnicki przeciwko Polsce, skarga Nr 42689/09; 2 decyzje z 25 sierpnia 2015 r. w sprawach: Witkowska przeciwko Polsce, skarga Nr 67408/11 oraz Bednarek przeciwko Polsce, skarga Nr 57374/09).