Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Jednym z obszarów, do których w swej działalności Rzecznik Praw Obywatelskich przykłada szczególną uwagę, jest przestrzeganie przez sądy karne oraz organa ścigania praw i wolności osób z niepełnosprawnością intelektualną.

Z tego powodu Rzecznik z urzędu bada sprawy takich osób, aby – w razie stwierdzenia naruszenia ich praw i wolności – podjąć działania.

W niniejszej sprawie Rzecznik Praw Obywatelskich dostrzegł, że w postępowaniu karnym przeciwko panu W. – osobie z niepełnosprawnością intelektualną – doszło do poważnego naruszenia jego podstawowych praw.

Otóż sąd rozpoznający sprawę już na pierwszej rozprawie zwrócił uwagę, że pan W. ma problemy z konkretnym formułowaniem wypowiedzi i w związku z tym zapewnił mu pomoc obrońcy z urzędu. Jednakże wydając wyrok sąd w znacznej mierze oparł się na wyjaśnieniach pana W. złożonych w postępowaniu przygotowawczym, gdy nie miał on obrońcy. Sąd II instancji dokonując kontroli odwoławczej nie dostrzegł tego uchybienia i zmienił wyrok skazujący w ograniczonym zakresie, jedynie z powodu zmiany stanu prawnego, jaka tymczasem zaszła.

W tym stanie rzeczy Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł do Sądu Najwyższego kasację na korzyść skazanego (II.510.1281.2015).

Mec. Tomasz Rychlicki – główny specjalista w Zespole Prawa Karnego w Biurze RPO:

Wniesiona na korzyść pana W. kasacja porusza bardzo istotny – z punktu widzenia standardów ochrony praw i wolności człowieka oraz obywatela w procesie karnym – problem dopuszczalności ustalania przez sąd stanu faktycznego w danej sprawie na podstawie wyjaśnień złożonych, pod nieobecność obrońcy, na etapie postępowania przygotowawczego przez osobę, która z przyczyn obiektywnych nie może prowadzić samodzielnie i racjonalnie swojej obrony.

Dla przypomnienia, Rzecznik Praw Obywatelskich w swych wystąpieniach wielokrotnie podkreślał, iż prawo do obrony, w tym prawo do skorzystania z pomocy obrońcy nie może być fasadowe, lecz musi być realne, a jego realizacja następować w sposób praktyczny i to zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i postępowania sądowego.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich standardy rzetelnego procesu zagwarantowane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka powodują, że wyjaśnienia złożone przez osobę nieporadną w wyżej opisanych warunkach nie mogą być procesowo wykorzystane przez sąd rozpoznający sprawę.

Jeżeli zaś do tego dojdzie, to wyrok sądu z tej właśnie przyczyny będzie rażąco niesprawiedliwy. W takiej sytuacji, sąd odwoławczy dokonując kontroli instancyjnej orzeczenia ma obowiązek podjąć określone w kodeksie postępowania karnego działania w celu wyeliminowania owego uchybienia, niezależnie od tego, czy było ono przedmiotem zarzutu apelacyjnego, czy też w tym środku odwoławczym taki zarzut nie był podniesiony.

Z tych wszystkich względów należy przypuszczać, iż rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego w następstwie rozpoznania omawianej kasacji, oprócz wymiaru indywidualnego, może także mieć duże znaczenie dla praktyki organów ścigania i sądów.