Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Liczące blisko 1000 stron sprawozdanie jest informacją roczną o stanie przestrzegania praw i wolności obywatelskich, a także o działalności samego RPO.  Jak podkreślił stawiając wniosek o przyjęcie sprawozdania przewodniczący komisji  Robert Mamatow (PiS), „zawiera ono dużą wiedzę i będzie przydatne w pracach Komisji”. Potwierdzając wysłuchanie informacji Przewodniczący Mamątow użył więc sformułowania "Komisja przyjmuje informację".

Występując przed Komisją 25 lipca 2017 r. rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar przedstawił tylko najważniejsze zagadnienia zawarte w Informacji.

Jej obszerność wynika z zakresu zadań powierzonych RPO, który w zeszłym roku zwrócił się z 441 wystąpieniami generalnymi (w których sygnalizuje problemy systemowe i postuluje naprewianie prawa), przystąpił do  kilkudziesięciu spraw obywateli przez sądami, składał też wnioski i przystępował do spraw toczących się przed Trybunałem Konstytucyjnym.

RPO mówił o swojej współpracy z Komisją: to ona, po sygnale od rzecznika podjęła sprawę wysokości odszkodowań (sum gwarancyjnych) dla ofiar wypadków komunikacyjnych z początku lat 90. (były one tak niskie, że obecnie wygasają wypłacane z tego renty) i podjęła inicjatywę ustawodawczą.

Podobnie senatorowie zareagowali na postulat RPO Adama Bodnara, by zmienić przepisy o odszkodowaniach dla ofiar stanu wojennego, tak by państwo pomagało nie tylko tym, którzy nie mają dziś z czego żyć, bo w wyniku internowania stracili pracę, ale także tym, którzy internowani nie zostali – bo się np. skutecznie ukryli – ale i tak pracować nie mogli.

Zmiany w pracy Biura Rzecznika w 2016 r.

• Adam Bodnar mówił senatorom, jak zmienia pracę Biura tak, by być jak najbliżej obywateli (program spotkań regionalnych objął w 2016 r. spotkań w 10. województwach). Otwarte zostały trzy dodatkowe punkty przyjęć RPO: w Kielcach, Szczecinie i Słupsku.
• Duży nacisk RPO kładzie na komunikację – wiadomo bowiem, że prawnicy często posługują się językiem specjalistycznym, tymczasem powinno mówić się do obywateli w sposób jasny i zrozumiały.
• RPO współpracuje w zakresie ochrony praw obywateli z innymi instytucjami – przede wszystkim z Kancelarią Prezydenta, ale także z Rzecznikiem Praw Dziecka (sprawa alimentów), z Rzecznikiem Finansowym (akcja informacyjna o kredytach „frankowych”) oraz z Rzecznikiem Praw Pacjenta (sytuacja w szpitalach psychiatrycznych)

- To jest pomysł na to, by osiągać trwałą zmianę. Bo kiedy te instytucje współpracują, można nie tylko lepiej wypracowywać rozwiązania  prawne, ale także przekazywać obywatelom wiedzę o tym, jakie mają prawa i co już teraz, bez zmiany przepisów, mogą zrobić w swoich sprawach – podkreślił Adam Bodnar.

Najważniejsze problemy dotyczące obywateli

1. Przemoc ze strony policji na komisariatach.

 Przygotowywany w 2016 r. raport pokazał, że problem istnieje. Wiadomo też, co  należy zrobić, by do przemocy nie dochodziło. Najważniejszy jest dostęp do pomocy prawnej zaraz po zatrzymaniu.  Z tym postulatem RPO wystąpił do Ministra Sprawiedliwości w kwietniu 2017 r. Taka pomoc jest potrzebna osobom słabszym, mniej zamożnym.

2. Problem konsultacji środowiskowych, uzgadniania decyzji – przy inwestycjach energetycznych, drogowych, przemysłowej hodowli zwierząt (fermy kurze).

Procedury istnieją, ale ludzie często ich nie znają. Brakuje też ważnych rozwiązań ogólnych (ustawa antyodorowa).

3. Problem reprywatyzacja

RPO w 2016 r. wystąpił  do Premier Beaty Szydło wskazując na pilną potrzebę przygotowania całościowej ustawy reprywatyzacyjnej. Inaczej nadal  sądy zmuszone będą orzekać na podstawie przepisów ogólnych, co  - z powodu np. braku przepisów chroniących lokatorów – stwarza sytuację uprzywilejowania tych, którzy mają lepszy dostęp do wyspecjalizowanych usług prawniczych

4. Problem bezdomności.

RPO  powołał komisję ekspertów, przedstawia propozycje rozwiązań, koresponduje z członkami rządu. Widzi też, że problemowi bezdomności powinien pomóc program „Mieszkanie +”.  RPO współpracuje też z samorządowcami, bo widzi, że tam, gdzie władze samorządowe działają wspólnie z organizacjami pozarządowymi i kościelnymi,  problem bezdomności można minimalizować.

5. Dostępność nieodpłatnej pomocy prawnej.

Ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej nie działa tak, jak powinna. Stąd wystąpienie RPO do Prezydenta. Problem jest jednak szerszy: jak pomóc ludziom w tak skomplikowanych życiowych sytuacjach, że jedna porada nie wystarczy?

6.Prawo pracy

RPO dostrzega wiele pozytywnych zmian, m.in. szersze stosowanie klauzul społecznych w zamówieniach publicznych, podwyższenie płacy minimalnej, większą aktywność Państwowej Inspekcji Pracy. Ale nadal sporo jest do zrobienia.  Przykład : pracownicy nie mają możliwości dochodzenia zbiorowego swych roszczeń (pozwy zbiorowe).

Nowym zjawiskiem jest stosowanie przy reformowaniu instytucji centralnych zasady, że zmiana oznacza wygaszenie stosunku pracy wszystkich zatrudnionych tam osób. Tak się stało np. przy reformie służby celnej – ale nie jest to wyjątek, skoro podobne  przepisy znalazły się w zawetowanych przez Prezydenta ustawach o Sądzie Najwyższym i Krajowej Radzie Sądownictwa.

7. Niepłacenie alimentów.

Dzięki pracy zespołu ekspertów udało się wypracować wiele nowych rozwiązań. To ci eksperci pierwsi zgłosili to, co teraz podjęło Ministerstwo Sprawiedliwości (przepisy weszły już w życie), że karę za niepłacenie dzieciom alimentów odbywa się nie w więzieniu, gdzie nie ma pracy, a więc i pieniędzy na alimenty), ale na wolności – dzięki tzw. obrączkom, które ograniczają swobodę niepłacącego rodzica, ale też łatwo pozwalają sprawdzić, czy i gdzie pracuje.

Tematem zainteresowania RPO były też w 2016 r. problemy związane z kontaktami rodziców z dziećmi, ochroną transgraniczną i tzw. konwencją haską. Niestety, pomysł RPO i RPD, by w wypadku rozwodu dziecko miało reprezentanta swoich interesów, nie został przez resort sprawiedliwości podjęty.

8. Kwestie ochrony zdrowia.

RPO stara się identyfikować najważniejsze problemy. Dziś jego zdaniem to: standardy opieki okołoporodowej, brak pielęgniarek, kolejki do świadczeń, stan ochrony zdrowia psychicznego (niewykonanie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego).

9. Sytuacja obywateli polskich za granicą, w tym osób bezdomnych.

Na ulicach większych miast żyje wielu bezdomnych polskich obywateli. Nie chodzi o to, by ich zawracać do kraju – mają prawo być tam, gdzie chcą. Ale powinni dostać pomoc polskiego państwa, jeśli zechcą do kraju wrócić.

10.Problemy dyskryminacyjne:

To teraz głównie:

• przemoc na tle narodowym i etnicznym, sytuacja na polskiej wschodniej granicy, gdzie Straż Graniczna nie rozpatruje należycie wniosków o nadanie statusu uchodźcy (problem na tyle poważny, że stał się już przedmiotem zainteresowania Europejskiego Trybunału Praw Człowieka).
• problem instytucji ubezwłasnowolnienia (chodzi o to, by ją zastępować instytucją  wspierania decyzji, bo np. to, że ktoś całkiem nie radzi sobie w sprawach finansowych nie oznacza, że należy mu tez odebrać prawa wyborcze).
• traktowanie osób z niepełnosprawnościami („temat rzeka”). Nadal nie został wykonany wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który za niekonstytucyjne uznał przepisy, które wysokość pomocy dla opiekuna uzależniają od tego, kiedy doszło do niepełnosprawności (niepełnosprawność orzeczona w dorosłości oznacza dziś dużo niższe wsparcie dla opiekuna). Problem tylko trochę załatwiają sądy administracyjne orzekając w indywidualnych sprawach zgodnie z wyrokiem TK.
• problemy osób starszych – eksperci RPO stworzyli model wsparcia osób starszych w miejscu zamieszkania (chodzi o to, by mogły jak najdłużej mieszkać u siebie i nie przeprowadzać się do nieznanego im domu pomocy), teraz RPO promuje ten model na spotkaniach z  samorządowcami (większość z zadań zawartych w modelu jest do wykonania lokalnie). RPO podjął w 2016 r. decyzję o wizytacji prywatnych domów opieki (stało się to  po informacjach w mediach o naruszeniach praw człowieka w domoach w Trzciance, Wolicy i Zgierzu).

Generalne problemy dotyczące wszystkich obywateli

Do tych Adam Bodnar zaliczył:

- jakość procesu legislacyjnego – niedotrzymywanie standardów konsultacji, niebranie ich pod uwagę – to nie sprzyja ochronie praw obywateli .Przykładem jest np. brak debaty nad ustawą antyterrorystyczną. RPO rozumie potrzebę zwiększania efektywności ochrony przed zagrożeniami, ma jednak wątpliwości, czy przyjęte rozwiązania, które nie przewidują żadnej kontroli nad służbami, są właściwe. O tym jednak rząd i parlament nie chciał rozmawiać w czasie przyjmowania ustawy.

- przedłuża się kryzys wokół TK, który jest podstawowym mechanizmem ochrony praw i wolności obywatelskich. W Trybunale orzekają dwie osoby, które nie mają statusu sędziów Trybunału Konstytucyjnego , natomiast trzech sędziów TK zostało praktycznie wyłączonych z orzekania w skutek wniosku Ministra Sprawiedliwości kwestionującego sposób ich powołania sześć lat temu).

I Kongres Praw Obywatelskich w grudniu

W tym roku RPO organizuje Pierwszy Kongres Praw Obywatelskich – powiedział Adam Bodnar senatorom.-  Będzie on poświęcony różnym szczegółowym zagadnieniom dotyczącym praw człowieka. Liczę na udział Panów Senatorów. Chodzi o merytoryczne podsumowanie 30 lat działalności RPO – podkreślił.

Dyskusja

W dyskusji  zabierali głos senatorowie Prawa i Sprawiedliwości.

Podkreślili, że lista problemów, jaką wyliczył RPO, zgodna jest z ich obserwacjami  (przewodniczący Komisji senator Robert Mamątow). Zwrócili uwagę na zasygnmializowany przez RPO problem sytuacji osób starszych w komercyjnych domach opieki (wicemarszałek Michał Seweryński). Zgodzili się, że adwokat dostępny tuż po zatrzymaniu może zapobiec aktom przemocy ze strony policji (senator Zbigniew Cichoń). Zwrócili tez uwagę na problem orzecznictwa o niepełnosprawności (w imieniu RPO wyjaśnił więc problem dyr. Lesław Nawacki z BRPO – rzeczywiście mamy w Polsce niezsynchronizowany system orzecznictwa: inaczej orzeka ZUS, inaczej wygląda sytuacja rolników, żołnierzy i osób objętych przepisami o rehabilitacji. Za zmianę tej sytuacji wziął się obecnie resort pracy, gdzie trwają obecnie prace koncepcyjne)

Podsumowując spotkanie przewodniczący senator Mamątow podkreślił, że „praca Biura RPO jest potrzebna i wszyscy rzecznicy wykonywali pracę z sercem. Problem jest wtedy, gdy RPO zaczyna się angażować politycznie”. - Pan ma pomagać tym, którzy nie mają jak się o pomoc upomnieć i pilnować przestrzegania praw obywatelskich.

Adam Bodnar odpowiedział: Naprawdę nie jestem i nie zamierzam być politykiem. Wszystkie działania, jakie podejmuję – nawet jeśli mają wydźwięk polityczny – podejmuję tylko ze względu na problem poszanowania praw i wolności. Np. w sprawie śmierci Igora Stachowiaka konsekwentnie odmawiam odpowiedzi na pytanie, kto i jakie konsekwencje polityczne powinien ponieść. Mówię tylko, co zrobić, jak wyjaśniać i jak zapobiegać.

Na koniec o głos poprosił Henryk Wujec, członek Rady Społecznej RPO. Opowiedział o swoim udziale w spotkaniach regionalnych RPO  na Lubelszczyźnie – o tym, że dzięki temu, że RPO jeździ do małych miejscowości, że zapowiada swoje spotkania i zaprasza na nie aktywistów społecznych, ludzie mają naprawdę dostęp do Rzecznika - To niezwykle ważna forma działania, warta kontytuowania – podkreślił.

Przewodniczący Mamątow zgodził się z nim: My też jeździmy do najmniejszych miejscowości  w naszych okręgach. Wiemy, że to jest ważne.