Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Niezrozumiałe prawo jest formą wykluczenia. Musimy zmierzyć się z anachronicznym wyobrażeniem, że hermetyczność wywodu prawniczego jest cnotą i dowodem kompetencji – mówili uczestnicy seminarium zorganizowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich. W panelu głos zabrali: rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar, prawnik prof. Paweł Wiliński, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, adwokat Filip Wejman, redaktor Mariusz Jałoszewski,  sędzia Jarosław Gwizdak (nagranie na youtube - patrz link pod relacją), graficzka prof. Lucyna Talejko-Kwiatkowska i językoznawczyni prof. Katarzyna Kłosińska.

Wystąpienie Adama Bodnara: Misja czy potrzeba? Edukacyjna i inicjatywna rola RPO (omówienie).

1. Kryzys państwa prawa i jego przyczyny

Kryzys państwa prawa związany jest nie tylko z kryzysem instytucji demokratycznego państwa prawa, ale także z brakiem wystarczającego poziomu świadomości obywatelskiej. To była główna przyczyna, dlaczego w obronie Trybunału Konstytucyjnego czy też sądów nie występowały masy obywateli. Teza socjologów brzmi: zbudowaliśmy instytucje państwa prawa, ale nie nauczyliśmy obywateli po co one są.

W normalnej rzeczywistości społecznej i politycznej, edukacja obywatelska byłaby jednym z zadań rządu. Niestety dziś staje się ona także narzędziem zarządzania zmianą społeczną. Stąd dużo większy nacisk na edukację historyczną (pojmowaną dość jednostronnie), a mniejszy na społeczeństwo obywatelskie, partycypację, współpracę z organizacjami pozarządowymi.

Odnosi się to także do dorosłych członków społeczeństwa. Świadomość prawna wciąż jest niewielka. Obywatele mają nie tylko trudność w dochodzeniu praw, ale także pojawia się duży poziom niezadowolenia w kontaktach z organami państwa. Rozstrzygnięcie może nie mieć znaczenia, jeśli obywatel był zagubiony, w strachu, nie wiedział jak poprowadzić sprawę, czuł się bezpiecznie.

Dobrze oddaje to piosenka Taco Hemingwaya „Awizo” – awizo jako symbol braku bezpieczeństwa w kontaktach z państwem.

2. Jaka powinna być rola RPO?

Rzecznik jest w podwójnej roli:

1.  powinien wpływać na inne organy władzy i uczestników życia społecznego, oraz
2.  powinien świecić przykładem.

Podejmujemy więc szereg działań, które mają na celu wzmocnienie sposobu komunikacji RPO. Wiemy przecież, że

• ludzie co do zasady nie rozumieją zwrotów prawnych
• Rzecznik nie komunikuje się tylko z prawnikami
• rolą prawników RPO jest także przebudowa świadomości pod tym względem (służenie ludziom, a nie wyłącznie innym prawnikom)
• komunikacja musi być uproszczona
• konieczne jest posługiwanie się przykładami – przenoszenie spraw ogólnych na sytuację konkretnej osoby / konkretnego obywatela
• ten rodzaj komunikacji powinien odnosić się także do relacji z klientami urzędu RPO (choć jest to bardzo trudne)

Mamy do czynienia z bardzo poważnym problemem społecznym i trzeba sobie z tego zdać sprawę (przykład: akcja informacyjna RPO i Rzecznika Finansowego w sprawie kredytow „frankowych”)

Podejmujemy także działania, które mają za zadanie obudzić refleksję nad sposobami komunikacji i mówienia o prawach człowieka.

***

Inicjatywy podjęte przez RPO mogą zostawić trwały ślad. Mogą się przydać zarówno przyszłym RPO jak i innym instytucjom publicznym. Mogą mieć wpływ na zmianę mentalności.

Z punktu widzenia budowywania demokratycznego państwa prawnego kluczowe znaczenie ma upodmiotowienie prawne obywateli („empowerment”), nauczenie, jak mogą domagać się przestrzegania swoich praw. Bez nowych technologii i mechanizmów komunikacji tego nie zrobimy (ale nie traktujmy ich jako celu samego w sobie).

Jeśli obywatele nauczą się, po co są im prawa, to w większym stopniu będą zdawali sobie sprawę, po co jest Trybunał Konstytucyjny oraz niezależne sądy, dlaczego są fundamentem demokratycznego państwa prawa - podkreślił Adam  Bodnar.

Panel

• O przystępnych pouczeniach stosowanych w procedurze karnej mówił prof. Paweł Wiliński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). Podkreślił, że wynikają one z obowiązków zapisanych w ustawach, a to znaczy, że ich celem jest skuteczna komunikacja. Żeby napisać pouczenia ludzkim językiem, w ich tworzeniu aktywnie muszą brać udział ludzie, bo to jest istota komunikacji! Trzeba przy tym pamiętać, że te pouczenia przekazywane są osobom, które są pod wpływem stresu. - Niemożność zrozumienia prawa jest wykluczeniem i czas najwyższy się na to nie godzić – podkreślił prof. Wieliński.
• Adwokat Filip Wejman, partner, Kancelaria Karasek & Wejman zwrócił uwagę na innowację w pracy prawnika oraz organizacji pozarządowych. - W ciągu 20-30 lat zniknie 50-70 proc. zawodów dziś wykonywanych. 50 proc. dzieci, które dziś są w szkołach podstawowych, będzie wykonywało zawody jeszcze nieistniejące. Takie są konsekwencje rozwoju technologii informatycznych i sztucznej inteligencji. Konsekwencją tego będzie też informatyzacja relacji prawnych – bo prawo składa się z procedur, a komputery oraz lepiej radzą sobie nie tylko z procedurami, ale z tym, by uwzględniać różne potrzeby i zachowania użytkowników.

Dlatego – zdaniem mec. Wejmana - zmiana w komunikacji to przygotowywanie się prawników do nowych czasów.

• O tym, jak skutecznie korzystać z języka w komunikacji publicznej, mówiła prof. Katarzyna Kłosińska, sekretarz Rady Języka Polskiego PAN. Przypomniała słowa rzeczniczki praw obywatelskich prof. Ireny Lipowicz z Kongresu Języka Urzędowego z 2012 r: „Nie ma zakazu, by w oficjalnym piśmie napisać obywatelowi krótko, o co chodzi w jego sprawie, a potem dopiero rozwinąć  argumenty prawne”.

Zwróciła uwagę, że część ludzi czuje się pokrzywdzona przez państwo niesłusznie – państwo ich nie skrzywdziło, ale nie umiało tego dobrze wyjaśnić. Ale czy możemy się dziwić, skoro zrozumienie słynnej instrukcji głosowania w wyborach samorządowych w 2014 r. (z powodu której dużo większa niż zwykle część głosów była nieważna) było możliwe tylko dla osób z wyższym wykształceniem…  (Jasnopis – narzędzie do oceny tekstu stworzone na SWPS w Warszawie oceniła jego trudność jako 5 w skali siedmiostopniowej, a Logios Uniwersytetu Wrocławskiego – że zrozumienie wymaga 13-17 lat edukacji)

• Prof. Lucyna Talejko-Kwiatkowska (Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu) mówiła o zastosowaniu infografik dla celów społecznych. To jej studenci przygotowali prace graficzne pokazujące prawa pokrzywdzonego – wystawiane są one w Biurze RPO w Warszawie. Prof. Talejko-Kwiatkowska zwróciła uwagę na rolę emocji w przekazie. Wtedy lepiej dociera on do odbiorcy.

Wystawa „Prawo w infografice. Prawa i obowiązki pokrzywdzonego w procesie karnym” to efekt współpracy pomiędzy Pracownią Grafiki informacyjnej Wydziału Grafiki i Komunikacji Wizualnej Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu i Katedrą Postepowania Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.