Biuletyn Informacji Publicznej RPO

22 lutego 2024 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyło się seminarium naukowe na temat „Normatywny kształt przestępstwa zgwałcenia a potrzeba implementacji Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej”.

Konferencję otworzył zastępca RPO dr Valeri Vachev, który w wystąpieniu zakreślił tematykę seminarium i wskazał, że jego celem jest próba znalezienia odpowiedzi na pytanie jak zapewnić skuteczną ochronę ofiar przestępstw przeciwko wolności seksualnej.

Referat wprowadzający pt. „Normatywny kształt przestępstwa zgwałcenia na gruncie Konwencji Stambulskiej” wygłosiła dr hab. Aleksandra Szczerba prof. Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim z Zespołu do spraw Równego Traktowania BRPO. Przedstawiła analizę art. 36 Konwencji, który wprowadza obowiązek penalizacji przez państwa strony przestępstwa przemocy seksualnej, w tym zgwałcenia oraz omówiła dorobek orzeczniczy Europejskiego Trybunału Praw Człowieka związany z problematyką seminarium.

Pierwszy panel był poświęcony ocenie art. 197 i n. k.k. w świetle standardów określonych w art. 36 Konwencji stambulskiej.

Prof. Monika Płatek z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego mówiła o istocie wolności seksualnej oraz koncepcji autonomii seksualnej. Zastanawiała się jak należy rozumieć brak dobrowolnej zgody osoby pokrzywdzonej na jakąkolwiek czynność seksualną, o którym jest mowa w art. 36 Konwencji. Podkreśliła też, że przepis ten powinien być odczytywany w kontekście art. 12, który zobowiązuje państwa strony do promowania zmian wzorców społecznych i kulturowych dotyczących zachowania kobiet i mężczyzn w celu wykorzenienia uprzedzeń oraz innych praktyk opartych na idei niższości kobiet lub na stereotypowym modelu roli kobiet i mężczyzn.

Wystąpienie dr Piotra Zakrzewskiego z WPiA Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, pracownika BRPO, skupiało się na analizie prawnej definicji zgwałcenia zawartych w kodeksie karnym i systemach prawnych innych państw oraz doktryny. Prelegent zastanawiał się czy istnieje możliwość wykładni znamion przestępstwa zgwałcenia określonego w kodeksie karnym w taki sposób, aby końcowy rezultat ochrony prawnej pokrywał się z tym wyznaczonym przez art. 36 Konwencji. Wskazał też na różnice w koncepcjach normatywnych definicji dobrowolnej zgody w różnych systemach prawnych. W wystąpieniu zwrócił uwagę na potrzebę zwalczania wzorców przedstawiających kobiety jako osoby niezaradne.

Uczestnicy drugiego panelu mówili o praktyce ścigania w sprawach z art. 197 i n. k.k.

Referat poświęcony teoretycznym i praktycznym aspektom ścigania przestępstwa zgwałcenia wygłosił adw. dr Artur Pietryka z kancelarii prawnej Wardyńscy i Wspólnicy. Na podstawie kwerendy spraw sądowych zwrócił uwagę na dużą liczbę umorzeń postępowań w takich sprawach. Wskazał, że problem ten wynika ze stopnia skomplikowania przepisu art. 197 k.k. i zasadnym byłoby uproszczenie zasad odpowiedzialności oraz skupienie się na kwestii zgody. Podkreślił też, że w kontekście ścigania przestępstw przeciwko wolności seksualnej niezwykle istotne jest uporządkowanie praktyki.

Dr Dominika Czerniak z Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego poddała ocenie krajową praktykę orzeczniczą w kontekście standardów konwencyjnych. Omówiła prowadzone przez siebie badania nad orzecznictwem sądów w sprawach przestępstw przeciwko wolności seksualnej i przedstawiła pilotażowe efekty tych badań. Zwróciła uwagę m.in. na problemy związane z przesłuchaniami w toku postępowań, duże zróżnicowanie terytorialne i praktyki regionalne dotyczące momentu przedstawienia zarzutów, czy problem biegłych.

Następnie r.pr. Agata Bzdyń, współpracowniczka Fundacji Feminoteka, wygłosiła referat poświęcony standardom prawnoczłowieczym dot. przestępstwa zgwałcenia w postępowaniu karnym widzianym z perspektywy pełnomocniczki osób pokrzywdzonych. W wystąpieniu mówiła o standardach wynikających z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz problemach ze stosowaniem tych standardów przez polskie organy sądowe. Wskazała na istotność orzeczenia w sprawie M.C. przeciwko Bułgarii z 2003 roku. Na podstawie swoich obserwacji spraw sądowych zwróciła uwagę, że polskie sądy charakteryzuje bardzo niska znajomość orzecznictwa ETPC, które wywiera skutek nie tylko w odniesieniu do państw-stron, których dana sprawa dotyczy, ale kształtuje standardy powszechne, obowiązujące wszystkie państwa – strony Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Po każdym z paneli odbyła się dyskusja, której uczestnicy rozwijali poruszane na seminarium zagadnienia i zastanawiali się nad problemami związanymi ze skuteczną ochroną ofiar przestępstw przeciwko wolności seksualnej. Na zakończenie wydarzenia głos ponownie zabrał ZRPO Valeri Vachev, który zapewnił, że argumenty przedstawione na konferencji zostaną rozważone i wzięte pod uwagę przy ewentualnym formułowaniu postulatów przez Rzecznika i podziękował uczestnikom.

Seminarium moderowała główna koordynatorka ds. współpracy z partnerami społecznymi Adela Gąsiorowska. Wydarzenie ostało zorganizowane we współpracy z Zespołem Praw Kobiet Inicjatywy „Nasz Rzecznik”.