Biuletyn Informacji Publicznej RPO

- Wdrożenie odpowiedniego systemu wsparcia osób z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną, które są uczestnikami postępowania karnego oraz wdrożenie rozwiązań dotyczących sposobu postępowania wobec nich wymaga podejmowania działań o charakterze długofalowym i wielopłaszczyznowym. W mojej ocenie kluczowe znaczenie ma poszerzenie zakresu kształcenia, skierowanego do przedstawicieli wszystkich organów, które biorą udział w postępowaniu karnym, o problematykę dotyczącą niepełnosprawności – wskazał Adam Bodnar w wystąpieniu do dyrektorki Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury dr hab. Małgorzaty Malanowskiej.

Rzecznik zauważył, że z takim apelem zwrócił się także do Policji, Służby Więziennej i Służby Kuratorskiej.

- Z tożsamym postulatem zwracam się również do Pani Dyrektor. Z przykrością bowiem stwierdzam, że programy szkolenia sędziów i prokuratorów prowadzone przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury, nie przewidują wprost żadnego bloku szkoleniowego poświęconego ochronie praw osób z niepełnosprawnościami. Konsekwencją niewystarczającej wiedzy bywa stereotypowe postrzeganie takich osób – podkreślił Rzecznik Praw Obywatelskich.

Skala problemu

Problem jest poważny, co pokazuje analiza spraw przeprowadzona w ciągu ostatniego roku w Biurze RPO. Wykazała, że było 80 postępowań sądowych toczących się wobec 33 skazanych z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną. W wyniku działań RPO doszło do zakwestionowania 34 rozstrzygnięć, co stanowi 40 % analizowanych spraw. Analiza skutkowała wniesieniem 12 kasacji, a kolejne pozostają w przygotowaniu. Ponadto, w odniesieniu do 22 postępowań RPO występował do Prezesów Sądów o rozważenie wznowienia postępowania, co zaowocowało wydaniem pozytywnego rozstrzygnięcia w 18 sprawach (stan na dzień 28 lutego 2017 r.).

Jak szkoleni są sędziowie i prokuratorzy?

W odpowiedzi na wystąpienie RPO, dr hab. Małgorzata Malanowska wskazała, że Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury stara się poprzez realizację swoich ustawowych zadań przekazywać przyszłym i aktualnym kadrom wymiaru sprawiedliwości niezbędną w tym zakresie wiedzę i najlepsze praktyki oraz kształtować odpowiednie postawy etyczne celem zapewnienia realizacji w pełnym zakresie uprawnień procesowych tych uczestników postępowania karnego. Poinformowała przy tym, że:

Program aplikacji ogólnej przewiduje następujące zajęcia, obejmujące wskazaną tematykę:

• wykład z zakresu kryminalistycznych aspektów przesłuchania świadka (w tym dotkniętego różnego typu niepełnosprawnością fizyczną lub intelektualną) wraz z problematyką psychologicznych aspektów wiarygodności tych zeznań;
• przeprowadzenie symulacji czynności przesłuchania różnych kategorii świadków w postępowaniu karnym na etapie postępowania przygotowawczego;
• przeprowadzenie symulacji rozprawy przed sądem I instancji w sprawie karnej uwzględniającej również wymogi proceduralne wiążące się ze stwierdzeniem w jej toku zaburzeń stanu psychicznego poszczególnych uczestników procesu (oskarżonych, świadków);
• analizę orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (wraz z zajęciami uzupełniającymi w formie wykładów, prezentacji multimedialnych oraz warsztatów) dotyczącego antydyskryminacyjnych standardów w zakresie ochrony praw człowieka, z uwzględnieniem praw osób z deficytami w zakresie rozwoju intelektualnego i zdrowia psychicznego;
• spotkanie z przedstawicielem organizacji pozarządowej, do zadań której należy monitorowanie funkcjonowania sądów, w szczególności z perspektywy stopnia, w jakim realizują one, w związku z toczącymi się postępowaniami, prawa osób, w tym z różnego typu niepełnosprawnością.

Program aplikacji sędziowskiej przewiduje:

• różnego typu zajęcia dydaktyczne dotyczące problematyki stosowania środków przymusu procesowego, w tym wobec uczestników postępowania karnego wykazujących zaburzenia psychiczne i upośledzenie umysłowe, z uwzględnieniem elementów kryminalistyki, psychiatrii i psychologii sądowej;
• przeprowadzenie symulacji rozprawy przed sądem I instancji w sprawie karnej, w tym w zakresie postępowania wobec osobowych źródeł dowodowych, z uwzględnieniem gwarancji procesowych i odrębności procedowania wobec osób z ujawnionymi nieprawidłowościami w zakresie sfery poznawczej i psychicznej.

Program aplikacji prokuratorskiej przewiduje:

• zajęcia w formie warsztatowej dotyczące wymogów formalnych i metodyki przeprowadzania czynności dokonywanych osobiście przez prokuratora, do których zalicza się, przesłuchanie świadka, co do którego istnieje wątpliwość w zakresie stanu psychicznego, rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania postrzeżeń;
• ćwiczenia oraz zajęcia uzupełniające z zakresu taktyki kryminalistycznej w odniesieniu do metodyki przesłuchań różnych kategorii świadków, w tym z różnymi typami i stopniami niepełnosprawności;
• różne typy zajęć dydaktycznych z zakresu psychiatrii sądowej z elementami psychologii sądowej, prowadzonych przez specjalistów z tych dziedzin, a dotyczące tematyki: struktury i funkcji psychiki człowieka, osobowości, psychopatologii ogólnej i szczegółowej, opiniowania sądowo-psychiatrycznego i sądowo-psychologicznego oraz roli biegłego sądowego;
• sprawdzian wiedzy polegający na przygotowaniu stanowiska procesowego w oparciu o kazus zawierający opis stanu faktycznego oraz opinię psychiatryczną w kontekście jej kompletności, uwzględniającego propozycję w zakresie decyzji kończącej postępowanie przygotowawcze przy weryfikacji zachowania pełni praw procesowych uczestnika postępowania, którego dotyczy opinia psychiatryczna;
• ćwiczenia w zakresie dotyczącym sporządzenia wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków zabezpieczających oraz oceny prawidłowości postępowania sądowego w tym przedmiocie;
• zajęcia w formie wykładów, prezentacji multimedialnych i warsztatów' prowadzone przez biegłych z zakresu medycyny sądowej dotyczące opiniowania sądowo- lekarskiego w sprawach karnych (w tym sądowo - psychiatrycznego) oraz opiniowania w przedmiocie zdolności do uczestnictwa w czynnościach procesowych, możliwości przebywania w warunkach aresztu śledczego oraz odbywania kary pozbawienia wolności;
• sprawdzian wiedzy weryfikujący umiejętność formułowania pytań do biegłych, w tym z zakresu psychiatrii i psychologii sądowej.

- Wskazany powyżej zakres oraz tematyka obowiązkowych zajęć szkoleniowych przewidziany dla aplikantów aplikacji ogólnej, sędziowskiej i prokuratorskiej, odnoszących  się do uprawnień procesowych uczestników postępowania karnego z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną dają podstawy do twierdzenia, że absolwenci aplikacji sędziowskiej i prokuratorskiej KSSiP uzyskują niezbędną wiedzę dla wykształcenia pożądanej postawy wobec tych osób, przejawiającej się w respektowaniu w pełnym zakresie ich praw – podkreśliła  dyrektorka Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury.

 - Odnosząc się do Pańskiego postulatu stworzenia bloku szkoleniowego poświęconego ochronie praw osób z niepełnosprawnościami w sferze intelektu i psychiki stwierdzić należy, że sugestia ta, w odniesieniu do programów aplikacji napotyka barierę metodologiczną a to z uwagi na wyżej wykazaną wieloaspektowość zagadnień wiążących się z uczestnictwem tych osób w toku postępowania karnego i to bez uwzględnienia, także będących przedmiotem szkolenia wstępnego, zagadnień cywilnoprawnych w tym zakresie ( m.in. związanych z ubezwłasnowolnieniem czy stosowaniem ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego) –zauważyła Małgorzata Malanowska.

Podkreśliła jednak, że dostrzegając duże znaczenie, z punktu widzenia prawidłowości funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, że stanowisko RPO w tym zakresie przekazane zostanie grupom roboczym powołanym do prac nad zmianami programów aplikacji prowadzonych przez KSSiP.

Zaznaczyła również, że w zakresie dotyczącym wdrożenia przedmiotowej tematyki jako stałego elementu programu szkoleń ustawicznych kadry sądowniczej i prokuratorskiej, problematyka gwarancji procesowych osób z niepełnosprawnością w sferze intelektu i zdrowia psychicznego została w znacznym stopniu uwzględniona w dotychczasowych harmonogramach działalności szkoleniowej KSSiP.