Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Rzecznik Praw Obywatelskich prof. Irena Lipowicz spotkała się z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdanem Zdrojewskim. Rozmowy dotyczyły m.in. kwestii udostępniania kultury osobom z niepełnosprawnością. Szczególną uwagę zwrócono na digitalizację dóbr kultury i konieczność przeprowadzenia tego procesu w sposób zapewniający osobom z niepełnosprawnością możliwość korzystania z nowo powstających zasobów.

Kultura i osoby z niepełnosprawnością

Strategia udostępniania kultury osobom niepełnosprawnym

W Polsce brakuje strategii, której celem byłoby udostępnienie dóbr kultury i obiektów kultury osobom niepełnosprawnym. Incydentalne zdarzenia nie są w stanie wypełnić tej luki, chociaż są bardzo cenne. Uważamy, że warto nakreślić plan udostępniania kultury dla osób niepełnosprawnych, w którym zawarte będą następujące elementy:
- dostępność architektoniczna obiektów kultury,
- dostępność fizyczna eksponatów,
- dostępność informacyjna obiektów kultury, w tym dostępne strony internetowe, prezentacje multimedialne i wystawy.
Na szczególną uwagę zasługują też działania systemowe, na przykład digitalizacja dóbr kultury czy prace nad zmianą prawa autorskiego.

Digitalizacja dóbr kultury

Obecnie trwa proces digitalizacji dóbr kultury: książek, dzieł plastycznych, utworów audiowizualnych i audialnych. Niestety - w żadnym z tych procesów nie wzięto pod uwagę dostępności tych utworów po ich zdigitalizowaniu. Oznacza to, że wkrótce trzeba będzie dokonywać ponownej digitalizacji lub konwersji na formaty dostępne, które umożliwiłyby przeszukiwanie, kopiowanie czy inne przetwarzanie treści, w tym na cele badawcze czy w celu udostępnienia osobom niepełnosprawnym (w szczególności sensorycznie) w wersji tekstowej. Nie wprowadza się też dodatkowych usług udostępniających multimedia, jak audiodeskrypcja, tłumaczenia na język migowy czy napisy dla osób niesłyszących. Sugerujemy wprowadzenie bądź uaktualnienie odpowiednich standardów digitalizacji oraz uruchomienie procesu dostosowywania multimediów, szczególnie zgromadzonych w Narodowym Instytucie Audiowizualnym.

Dostępność fizyczna obiektów kultury

Wciąż zbyt mało obiektów kultury jest dostępnych architektonicznie. Niestety - często argumentem jest wpisanie obiektu do rejestru zabytków, czy wręcz kwestie estetyczne. Ministerstwo powinno dać wyraźny sygnał, że kluczowe jest udostępnianie obiektów kultury, a nie zachowywanie ich w niezmienionej postaci. Rozumiejąc dbałość o zachowanie dziedzictwa historycznego, zwracamy uwagę, że należy dokonać wszystkiego, co możliwe i sensowne, by niepełnosprawni obywatele mieli dostęp do zabytków. W wypadku obiektów, które nie są wpisane do rejestru zabytków, nie da się znaleźć już żadnego usprawiedliwienia dla braku dostępności. Warto zatem dokonać inwentaryzacji budynków, by ocenić ich poziom dostępności i zaplanować stosowne zmiany, które uczynią obiekty dostępnymi zarówno pod względem fizycznym (windy, podjazdy, oznakowania kolorystyczne) oraz w aspekcie przekazu informacji i treści dla osób z dysfunkcjami sensorycznymi (systemy wspomagające słyszenie, umożliwiające przekaz tekstowy).

Dostępność informacyjna obiektów kultury

Zarówno digitalizacja, jak i ogólniejsze zjawisko lokowania się obiektów kultury w sieci, ujawniło zjawisko braku dostępności ich stron internetowych i usług. Coraz więcej informacji dostępnych jest za pomocą przeglądarki internetowej i tą samą drogą można dotrzeć także do rezerwacji biletów czy sklepów. Jednak zbyt często lekceważone są standardy dostępności w sieci, zapisane także w rozporządzeniu Rady Ministrów o Krajowych Ramach Interoperacyjności, jakim są Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.0. Wydaje się konieczne przeszkolenie osób odpowiedzialnych za zamawianie i wdrażanie systemów teleinformatycznych, by stosowały odpowiednie specyfikacje. W ten sposób dostęp do kultury może być znacznie szerszy.

Dostępność dotykowa eksponatów

Dla osób niewidomych dotyk może być jedyną formą poznania eksponatu czy kontaktu z nim. Wzorem innych krajów można przewidzieć, że wybrane eksponaty nieudostępniane do poznania dotykowego ogółowi zwiedzających byłyby dostępne w ten sposób dla osób niewidomych. Korzystając z innych zagranicznych dobrych praktyk, można by oczekiwać, że niektóre muzea (zwłaszcza te o wyjątkowej wadze dla polskiej kultury) projektowałyby wystawy i dostęp do eksponatów także dla osób niewidomych, przewidując, że wydzielona ich część byłaby do poznania przez dotyk; być może także dla ogółu zwiedzających, co przy okazji zwiększyłoby atrakcyjność obiektów kultury dla wszystkich.

Zmiany w prawie autorskim

Należy rozpocząć prace nad zmianą w obszarze prawa autorskiego, by możliwe stało się adaptowanie utworów na większą skalę. Obecnie istniejące przepisy w praktyce uniemożliwiają adaptacje utworów audiowizualnych, gdyż adaptacja taka jest ingerencją w utwór (nałożenie tłumacza języka migowego na obraz lub audiodeskrypcji na ścieżkę dźwiękową) oraz tworzeniem utworów zależnych (opracowań), którymi z pewnością są tłumaczenia na język migowy i audiodeskrypcja, a być może także napisy dla osób niesłyszących.
Zgodnie z obecnie obowiązującą ustawą nie da się zrobić tych adaptacji bez zgody właściciela praw autorskich lub autora. Artykuł 331 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie rozwiązuje problemu na większą skalę, a jedynie pozwala na tworzenie usług dodatkowych dla ograniczonego kręgu odbiorców i uniemożliwia szerszą dystrybucję. Na tego rodzaju ograniczenia prawne narzekają chociażby nadawcy telewizyjni, chcący wypełnić nałożone na nich obowiązki zawarte w art. 18a ustawy o radiofonii i telewizji. Nie da się też tworzyć usług dodatkowych w systemie rozproszonym, na przykład poprzez platformy internetowe. Te ograniczenia powodują, że dostępne multimedia są wciąż mało rozpowszechnione i nie ma sposobu, by proces ich powstawania przyśpieszyć.

Problemy interpretacyjne ustawy medialnej

Nadawcy programów telewizyjnych wykorzystują rozbieżności w interpretacji zapisów zawartych we wspomnianym art. 18a nakładających na nich obowiązek nadawania określonej ilości programów z tzw. udogodnieniami - czyli audiodeskrypcją, językiem migowym czy napisami dla niesłyszących. Przyjmują interpretację łącznego traktowania czasu nadawania programów z udogodnieniami bardzo ograniczającą ilość programów z audiodeskrypcją i językiem migowym. Wymaga to precyzyjnego wyinterpretowania zapisów ustawowych, uwzględniając żywotne interesy niepełnosprawnych odbiorców.

Licencjonowanie systemów AAC

Zwracamy także uwagę na dolegliwy problem, jakim są ograniczenia prawnoautorskie obejmujące systemy AAC (Augmentative and alternative communication), którymi posługują się niektóre osoby niepełnosprawne. Są to systemy gestowo-obrazkowe służące do komunikowania się pomiędzy osobami niepełnosprawnymi i ich otoczeniem. Wszystkie wartościowe systemy komunikacji alternatywnej są objęte ochroną autorską, która uniemożliwia lub poważnie ogranicza korzystanie z nich w Polsce. Z tego powodu istnieje problem przygotowania podręczników na rynek polski dla dzieci posługujących się alternatywnymi metodami komunikacji. Polega on na konieczności weryfikacji licencji do korzystania z tychże systemów (w przeciwieństwie do języka migowego) oraz weryfikacji jak wygląda nauka w alternatywnych metodach komunikacji od strony prawnej w innych krajach. W tym procesie niezbędna jest pomoc MKiDN przed rozpoczęciem prac w Ministerstwie Edukacji Narodowej. Potrzebna jest wiedza ekspertów działających pod prawem obcym oraz ekspertyza, na ile pozwala nam na swobodne działania ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Po dokonaniu analizy potrzebne są podręczniki do nauki alternatywnych metod komunikacji : SPC (Symbols Picture Commmunication), PECS (Picture Exchange Communication System), piktogramy (czarno-białe symbole), Makaton (uproszczony język gestów). Nie wykluczamy też możliwości opracowania własnego systemu w kraju, ale to pewnie potrwa znacznie dłużej i nie będzie do końca kompatybilne z tymi metodami, które upowszechniły się na świecie.

Opracowane przez Forum Dostępnej Cyberprzestrzeni
Warszawa, luty 2013 r.