Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W związku z masowym unieważnianiem umów o tzw. kredyty frankowe część banków zapowiedziała kierowanie wobec konsumentów roszczeń o wynagrodzenie za korzystanie z udostępnionego im kapitału
• Roszczenia banków w praktyce mogą doprowadzić do zniwelowania skutków korzystnych dla „frankowiczów” wyroków unieważniających ich umowy z bankami
• RPO na wniosek konsumentów przystąpił do czterech postępowań, w których banki wystąpiły z roszczeniami o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału
• Przedstawiając sądom swoje stanowisko, Rzecznik wniósł o zadanie pytania prejudycjalnego do TSUE w sprawie dopuszczalności takich roszczeń 

Rzecznik Praw Obywatelskich wnosi o zwrócenie się do TSUE z następującym pytaniem prejudycjalnym:

Czy art. 6 i 7 Dyrektywy 93/13 sprzeciwiają się temu, aby w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy, że umowa kredytu nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków umownych, przedsiębiorcy przysługiwało przeciwko konsumentowi, obok roszczenia o zwrot oddanej mu kwoty pieniężnej wraz ewentualnymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od otrzymania przez konsumenta wezwania do jej zwrotu (o ile takie roszczenia są uzasadnione na gruncie prawa krajowego), również roszczenie o zapłatę, dodatkowe w stosunku do kwoty oddanej przez bank konsumentowi, ewentualnie powiększonej o odsetki za opóźnienie, podstawą którego ma być sam fakt korzystania przez konsumenta z udostępnionej mu przez bank kwoty przez okres, kiedy umowa była wykonywana.

Cele dyrektywy 93/13

Ustawodawstwo Unii Europejskiej oraz orzecznictwo TSUE są częścią polskiego systemu prawnego. Od 1 maja 2004 r. (przystąpienie Polski do UE) polskie sądy są związane postanowieniami Traktatów założycielskich i aktów przyjętych przez instytucje UE (w tym dyrektyw) oraz orzecznictwem TSUE. Potwierdza to orzecznictwo TK (wyrok z 11 maja 2004, sygn. akt K 18/04).

Stosowanie prawa unijnego przez sądy krajowe wiąże się z koniecznością przestrzegania zasad, na których oparta jest koegzystencja pomiędzy prawem krajowym a unijnym: zasady pierwszeństwa, zasady skuteczności oraz zasady efektywności prawa UE. Zasada skuteczności (effet utile) prawa UE jest immanentnie związana wyrażonym w art. 4 ust. 3 TUE obowiązkiem państw członkowskich podjęcia wszelkich środków właściwych w celu zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z Traktatów lub aktów instytucji Unii oraz z zasadą pierwszeństwa prawa UE. Zasada efektywności prawa UE, ujęta w art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE, nakłada na państwa członkowskie obowiązek ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej (sądowej) w dziedzinach objętych prawem Unii.

Dyrektywa 93/13 jest fundamentalnym aktem prawa unijnego w dziedzinie ochrony konsumentów.  Jak każda dyrektywa, wiąże ona państwa członkowskie i wyznacza cel (standard ochrony konsumenta), jaki państwa członkowskie mają osiągnąć. Oznacza to, że sądy krajowe zobowiązane są urzeczywistniać należytą ochronę konsumenta w świetle treści Dyrektywy 93/13 (por. też SN w uchwale z dnia 19 października 2017 r., sygn. akt III CZP 42/17).

Celem realizacji, którego oczekuje od państw członkowskich Dyrektywa 93/13, jest z jednej strony przywrócenie równowagi między stronami poprzez usunięcie nieuczciwego postanowienia z umowy, a z drugiej strony - długoterminowo - eliminacja stosowania nieuczciwych postanowień przez przedsiębiorców. Artykuł 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. Sąd krajowy, dokonawszy badania abuzywności postanowienia jest zobowiązany zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą, o ile sąd ów posiada niezbędne ku temu informacje dotyczące stanu prawnego i faktycznego (patrz wyroki z dnia 13 września 2018 w sprawie C-176/17 Profi Credit Polska, pkt 42; z dnia 21 kwietnia 2016 r., Radlinger i Radlingerová, C‑377/14, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo, z dnia 21 grudnia 2016, Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, pkt 58). Celem art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TSUE nie jest jednak unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki, lecz zastąpienie formalnej równowagi, jaką umowa ustanawia między prawami i obowiązkami stron umowy, rzeczywistą równowagą pozwalającą na przywrócenie równości między nimi (wyrok z dnia 3 października 2019, Dziubak, C-260/18, pkt 39).

Jednocześnie, zgodnie z motywem 24 Dyrektywy 93/13, sądy państw członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki zapobiegające stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Jak wskazuje art. 7 ust. 1 zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów, państwa członkowskie zapewnią odpowiednie i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami. Sankcja wynikająca z prawa unijnego ma więc spełniać funkcję prewencji ogólnej – zniechęcać przedsiębiorców do tworzenia umów, zawierających postanowienia abuzywne. TSUE sprzeciwia się możliwości podejmowania przez sądy krajowe działań, które mogłyby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13, poprzez wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców (w kontekście możliwości zmian treści postanowień, patrz wyrok z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i i Káslerné Rábai, C‑26/13, pkt 79 oraz z dnia 14 czerwca 2012 r., Banco Español de Crédito, C-618/10, pkt 69).

Możliwość dochodzenia przez bank dalszych roszczeń po unieważnieniu umowy kredytu konsumenckiego, w następstwie stwierdzenia abuzywności klauzul przeliczeniowych

Trybunał Sprawiedliwości UE nie wypowiedział się dotąd wprost, jeśli chodzi możliwość dochodzenia przez bank po unieważnieniu umowy na skutek stwierdzenia abuzywności niektórych z jej postanowień, dalszych roszczeń, przekraczających wysokość kwot wypłaconych konsumentowi w wykonaniu umowy kredytu. Wprawdzie kwestia rozliczeń pomiędzy stronami podlega regulacji na płaszczyźnie prawa krajowego, ale sposób, w jaki strony rozliczają swoje świadczenia nie powinien wpłynąć negatywnie na skuteczność ochrony przyznanej konsumentowi na tle dyrektywy 93/13. Innymi słowy, poziom ochrony osiągnięty po stwierdzeniu abuzywności postanowienia umownego i wyciągnięciu z tego skutków w postaci unieważnienia umowy nie może zostać zaprzepaszczony etapie rozliczania świadczeń stron.

Rzecznik abstrahuje od kwestii, jaka konstrukcja prawna powinna zostać wykorzystana dla rozliczenia świadczeń stron na gruncie prawa polskiego. Niniejsze przystąpienie skupia się bowiem na konieczności określenia granic swobody, jaka przysługuje sądom krajowym przy rozstrzyganiu o rozliczeniach, tak, aby w pełni realizowały one cele dyrektywy 93/13. Dlatego też niezbędne jest zwrócenie się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem prejudycjalnym. Jedynie odpowiedź udzielona przez Trybunał ostatecznie przesądzi wątpliwości podnoszone w licznych już sprawach o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału przez stronę bankową. Sprawa ta jest przykładem roszczeń podnoszonych przez banki.

Dotychczasowe orzecznictwo TSUE, podjęte nie tylko na tle dyrektywy 93/13, formułuje wytyczne, jakimi przy rozstrzyganiu o unieważnieniu umowy powinien kierować się sąd krajowy.

Na tle skutków unieważnienia umowy Trybunał stwierdził, że unieważnienie wywiera następstwa tożsame do postawienia kredytu w stan natychmiastowej wymagalności (wyroki:z 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C-26/13, pkt 80–84; z dnia 26 marca 2019 r., Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C-70/17 i C-179/17, pkt 64, Dziubak, pkt 48). Jednocześnie TSUE uznał, że już takie tylko następstwo może być już rażąco niekorzystne dla konsumenta, bo może to przekraczać możliwości finansowe konsumenta i z tego względu penalizować raczej konsumenta niż kredytodawcę, który „nie zostanie przez to zniechęcony do wprowadzania takich warunków w proponowanych przez siebie umowach” (wyrok z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C-26/13, pkt 83). Takie podejście wskazuje, że Trybunał przyjmuje, że całość negatywnych skutków, związanych z unieważnieniem umowy jakie powstają dla konsumenta realizuje się w postawieniu pozostałej do spłacenia kwoty w stan natychmiastowej wymagalności. Przy okazji  tego rozstrzygnięcia Trybunał nie podjął nawet kwestii dalszych potencjalnych roszczeń banków. Dopuszczalność takich roszczeń stałaby bowiem w rażącej sprzeczności z celami Dyrektywy 93/13, w szczególności w odniesieniu do osiągnięcia skutku prewencyjnego, czego wymaga art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13. Zastosowanie przepisów dyrektywy ma bowiem zniechęcać przedsiębiorców do wykorzystywania w zawieranych umowach nieuczciwych postanowień umownych.

Doskonale ilustruje to wyrok z 14 czerwca 2012 w sprawie Banco Español, C-618/10 (pkt 69), w którym Trybunał stwierdził, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w umowach, z konsumentami takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 Dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów (podobnie postanowienie z dnia 16 listopada 2010 r. w sprawie C-76/10 Pohotovosť, pkt 41 i przytoczone tam orzecznictwo), ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców. Oznacza to, że konieczność zagwarantowania interesu przedsiębiorcy nie może być brana pod uwagę w procesie wyciągania skutków stwierdzonej abuzywności.

W kwestii skutków unieważnienia umowy, Trybunał wyjaśnił ponadto, że brak jest możliwości ograniczenia w czasie skutków restytucyjnych obciążających banki  w sytuacji uznania klauzuli zawartej w umowie za abuzywną (wyrok z dnia 21 grudnia 2016 w sprawach połączonych C-154/15, C-307/15 i C-308/15, Gutiérrez Naranjo). W wyroku tym Trybunał wyjaśnia dokładnie podstawy aksjologiczne rozstrzygnięcia, które powinny znaleźć zastosowanie również do rozstrzygnięć na tle dalszych roszczeń banków. Trybunał wskazał więc (pkt 61), że sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru postanowienia powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się konsument w braku takiego postanowienia. Następnie Trybunał wskazał, że obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego postanowienia umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot (pkt 62). Brak takiego skutku restytucyjnego jest w stanie podważyć skutek zniechęcający, jaki art. 6 ust. 1 w związku z art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13 zamierzał powiązać ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru postanowień znajdujących się w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorcę (pkt 63).

Trybunał uznał, że ograniczenie w czasie skutków prawnych wynikających ze stwierdzenia nieważności klauzul „dolnego progu” (o nie chodziło w pytaniu prejudycjalnym), którego dokonał Tribunal Supremo (Sąd Najwyższy Hiszpanii) w wyroku z dnia 9 maja 2013 r., prowadzi do pozbawienia w sposób ogólny każdego konsumenta, który zawarł przed tą data umowę kredytu hipotecznego zawierającą taką klauzulę, prawa do otrzymania pełnego zwrotu kwot, jakie nienależnie zapłacił on instytucji bankowej na podstawie owej klauzuli w okresie poprzedzającym dzień 9 maja 2013 r. (pkt 72). To doprowadziło Trybunał do wniosku (pkt 73), że orzecznictwo krajowe, takie jak to, które ukształtowało się na skutek orzeczenia hiszpańskiego Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2013 r., dotyczące ograniczenia w czasie skutków prawnych wynikających na podstawie art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru postanowienia umownego, pozwala jedynie na zapewnienie ograniczonej ochrony konsumentów, którzy zawarli umowę kredytu hipotecznego obejmującego klauzulę „dolnego progu” przed datą ogłoszenia orzeczenia sądu, w którym stwierdzono ów nieuczciwy charakter. Taka ochrona okazuje się zatem niekompletna i niewystarczająca oraz nie stanowi ani adekwatnego, ani skutecznego środka służącego zaprzestaniu stosowania takiego rodzaju warunków, w przeciwieństwie do tego, co przewiduje art. 7 ust. 1 tej dyrektywy (zob. podobnie wyrok z dnia 14 marca 2013 r., Aziz, C 415/11, EU:C:2013:164, pkt 60).

Rozstrzygniecie o skutkach unieważnienia umowy, zdaniem Rzecznika, powinno brać również pod uwagę skutki, jakie orzecznictwo Trybunału wiąże ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru któregoś z postanowień umowy. Zdaniem Rzecznika, skutki te nie powinny ulec zmianie podczas kolejnego etapu kontroli abuzywności. Wskazówki sformułowane przez Trybunał w tym zakresie powinny więc zostać wykorzystane przy rozstrzyganiu o skutkach unieważnienia umowy, będącego konsekwencją stwierdzenia nieuczciwego charakteru postanowienia. Zgodnie z art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 nieuczciwe postanowienie umowne należy więc uznać nieistniejące, tak by nie wywoływało on skutków wobec konsumenta. Sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru postanowienia powinno natomiast wywołać skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku abuzywnego postanowienia (wyrok z dnia 21 grudnia 2016 w połączonych sprawach C-154/15, C-307/15 i C-308/15, Gutiérrez Naranjo i in., pkt 61).

Pytanie dotyczące wprost możliwości dochodzenia roszczenia za korzystanie z kapitału zostało jak dotąd sformułowane raz, w sprawie, w której dochodził go konsument (wyrok z 4 czerwca 2020 w sprawie C- 301/18 Leonhard). TSUE na tle Dyrektywy 2002/65 stwierdził, że jest to roszczenie niedopuszczalne po odstąpieniu przez konsumenta od umowy (tam: odszkodowanie z pożytków uzyskanych z kwoty kapitału i odsetek). Podobnie, na tle Dyrektywy 97/7 Trybunał orzekł w wyroku z dnia 3 września 2009 w sprawie C-489/07 Messner), że w przypadku odstąpienia konsumenta od umowy w trakcie okresu na odstąpienie od umowy, sprzedawcy nie przysługuje odszkodowanie za korzystanie przez konsumenta z rzeczy, nabytej na podstawie umowy zawartej na odległość.

Podsumowując, zdaniem Rzecznika uznanie, że bankom przysługuje możliwość podniesienia dalszych roszczeń odniosłoby skutek sprzeczny z art. 6 i art. 7 Dyrektywy 3/13. Oznaczałoby to bowiem, że interes banków byłyby zabezpieczony – nie na etapie ściśle rozumianej kontroli abuzywności, ale na dalszym etapie, kiedy rozstrzygnięcia dokonuje się na płaszczyźnie prawa krajowego. Uwzględnienie takich roszczeń banków unicestwiałoby de facto całą linię orzeczniczą wypracowaną dotąd na tle Dyrektywy 3/13 przez Trybunał.

Konieczność skierowania pytania prejudycjalnego do TSUE

Możliwość dochodzenia przez banki roszczeń z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z kapitału przez konsumentów jest jednym z ostatnich argumentów wykorzystywanych przez banki w celu odwiedzenia konsumentów od składania pozwów w oparciu o nieuczciwy charakter klauzul przeliczeniowych zawartych w kredytach indeksowanych lub denominowanych do franka szwajcarskiego. Mimo, że rozstrzygniecie dotyczące rozliczeń stron zapada na tle przepisów krajowych, skutkiem ich zastosowania powinno być osiągnięcie standardu ochronnego, wymaganego przez przepisy dyrektywy 93/13. Nawet bowiem, gdyby można było uznać (a jest to stanowisko, którego Rzecznik nie podziela), że na gruncie prawa polskiego dopuszczalne jest dochodzenie przez banki dalszych roszczeń, to rozwiązanie takie byłoby możliwe do zastosowania tylko, o ile nie sprzeciwiałby się mu standard europejski. Sądem właściwym do rozstrzygnięcia o treści standardu europejskiego jest natomiast Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

W związku z tym Rzecznik wnosi o zwrócenie się do TSUE z następującym pytaniem prejudycjalnym"

Czy art. 6 i 7 Dyrektywy 93/13 sprzeciwiają się temu, aby w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy, że umowa kredytu nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków umownych, przedsiębiorcy przysługiwało przeciwko konsumentowi, obok roszczenia o zwrot oddanej mu kwoty pieniężnej wraz ewentualnymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od otrzymania przez konsumenta wezwania do jej zwrotu (o ile takie roszczenia są uzasadnione na gruncie prawa krajowego), również roszczenie o zapłatę, dodatkowe w stosunku do kwoty oddanej przez bank konsumentowi, ewentualnie powiększonej o odsetki za opóźnienie, podstawą którego ma być sam fakt korzystania przez konsumenta z udostępnionej mu przez bank kwoty przez okres, kiedy umowa była wykonywana.

V.510.109-112.2021