Biuletyn Informacji Publicznej RPO

- Przez długi czas traktowaliśmy Konstytucję jakby była jakąś książeczką, która leży tylko na półce. A to nie jest prawda – tak rozpoczął dr Adam Bodnar swój wykład pod tytułem  "Konstytucja to "Ty" i "Ja": prawa osób starszych w świetle Konstytucji RP". Okazją do wygłoszenia wykładu była uroczysta inauguracja nowego roku akademickiego na Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Grodzisku Mazowieckim.

TEKST WYSTĄPIENIA ADAMA BODNARA:

W lipcu tego roku Luka Rayski stworzył niesamowity plakat – wyróżnione litery Ty i Ja na tle wyrazu konstytucja. Plakat był symbolem protestów w obronie sądownictwa, ale doskonale obrazuje czym jest tak naprawdę Konstytucja. Konstytucja jest dla nas wszystkich, dla mnie, dla Państwa, dla Pani, dla Pana. Nie jest tylko i wyłącznie abstrakcyjnym dokumentem. Jeżeli spojrzymy do Konstytucji to właściwie nie ma człowieka, który nie mógłby się odnaleźć w Konstytucji. Ona obejmuje nas wszystkich.

I można zapytać, jak właściwie Konstytucja ma się do Uniwersytetów Trzeciego Wieku? Wyobraźmy sobie, że nagle ktoś zdecyduje, że UTW trzeba uregulować – że mają działać w konkretny sposób? A może nie są potrzebne wcale? I tutaj przydaje się Konstytucja – otóż artykuł 73 mówi: „Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.” Zatem także ta sytuacja, dzisiejsze spotkanie, jest sposobem na korzystanie z prawa zapewnionego nam w Konstytucji – taką formę dziś wybraliśmy i właściwie nikt nie może nam zakazać w ten sposób się spotykać.

Ponieważ Konstytucja jest pewnym szkieletem wokół którego budujemy nasz system prawny czasem możemy powołać się na nią bezpośrednio. Ale w niektórych sytuacjach to nie wystarczy. Konstytucja nie może wszystkiego jednoznacznie określić, musi zostawić część dla ustawodawcy. To ustawodawca decyduje jak nasze prawa będą uregulowane. To Konstytucja wyznacza system wartości, którym ustawodawca powinien się kierować.

Zastanawiając się nad Konstytucją i tym gdzie w niej znajdziemy prawa osób starszych musimy wskazać kilka artykułów.

Zaczynając od najbardziej podstawowej rzeczy – od godności jednostki. Gdybyśmy porównali naszą Konstytucję z Konstytucją niemiecką to okazałoby się, że regulacja, która znajduje się w naszym artykule 30 w Konstytucji niemieckiej jest na pierwszym miejscu, już w artykule 1. Proszę zauważyć, że nasi twórcy Konstytucji zdecydowali, że na pierwszym miejscu są sprawy systemowe, dotyczące ustroju państwa. W Niemczech, po doświadczeniach II wojny światowej zdecydowano, że to od jednostki i od jej godności wywodzimy wszystkie pozostałe prawa. Nasza Konstytucja przesądza to samo, ale jednak mówi o tym dopiero w artykule 30. Czym jest ta godność? Zdefiniowanie jej nie jest proste nawet dla prawników. Zazwyczaj szukają oni wskazówek sięgając do innych praw. Zaś na ten przepis Konstytucji powołują się jedynie w ostateczności. Bardzo pomocny w rozumieniu pojęcia godności jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 września 2008 roku (K 44/07). Ten wyrok pokazuje pewną ideę konstytucjonalizmu.  Państwo nie może stwierdzić, że czyjaś godność jednego człowieka jest mniej ważna od godności innego.

W Konstytucji znajdziemy szereg postanowień, które odnoszą się bezpośrednio do osób starszych.

Zakaz dyskryminacji – często słyszymy, że osoby starsze są dyskryminowane, np. w dostępie do usług, są wyśmiewane, nierówno traktowane. Art. 32 mówi, że wszyscy są równi wobec prawa. Nie chodzi tutaj tylko o sytuacje, w których władze kogoś dyskryminują. To wbrew pozorom nie zdarza się zbyt często. Znacznie częściej do dyskryminacji dochodzi w stosunkach społecznych i gospodarczych – pracodawca vs pracownik, sprzedawca vs klient etc. Takie sprawy trafiają do Biura RPO. Dobrym przykładem jest nasza publikacja „Senior w świecie finansów”. Doskonale Państwo wiedzą, że sytuacje wyłudzeń i nadużyć zdarzają się bardzo często. Firmy znajdują telefony i dzwonią z propozycjami nowych umów. Jeśli ktoś wykorzystuje to, że Państwo mają ufność, albo nie wiedzą co jest najkorzystniejsze w danej sytuacji, albo przedstawiciele podsuwają pod nos umowę napisaną drobnym maczkiem to właśnie tutaj dochodzi do dyskryminacji. A takie umowy bardzo trudno zerwać. Co na to mówi Konstytucja? – Nikt nie może być dyskryminowany, nikogo nie można w ten sposób wykorzystywać. Chroni nas też art. 76 Konstytucji: „Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa.” Zatem władze chronią nas, konsumentów, przed nadużyciami. Wyobraźmy sobie, że jesteśmy w takiej sytuacji. Co możemy z tym zrobić? Czy ten przepis Konstytucji działa? Oczywiście, można zawsze iść do sądu, ale skoro Konstytucja mówi, że władze mają nas chronić to powinny one coś zrobić. Dlatego od czasu uchwalenia Konstytucji  powołano kilkanaście różnych instytucji do ochrony konsumentów – UOKiK, rzecznicy konsumentów, KNF, Rzecznik Finansowy. Konstytucja nakazuje coś organom władzy i to od rządu zależy jak to zostanie zrealizowane. A jak to wygląda w  praktyce? Np. w Poznaniu samorząd zatrudnia 10 rzeczników konsumentów, ale w niektórych miejscach jest to jedynie pół etatu, który fizycznie nie wystarcza by pomóc wszystkim. Moją rolą jako RPO jest aby o tym mówić, przypominać sejmowi i rządowi, aby procedury naprawiano.

Bywają takie sytuacje, że osoby starsze nie mają najlepiej – trafiają do zakładów opiekuńczo-leczniczych, domów pomocy społecznej, domów starości. I co się dzieje gdy się tam trafi? Czy ma się jeszcze jakieś prawa? Oczywiście zawsze możemy sięgnąć do regulaminu konkretnego ośrodka, ale możemy też sięgnąć do Konstytucji – np. do artykułu 40 – zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania. I może wydaje się, że jest to abstrakcyjne – że ten artykuł dotyczy więźniów, zakładów karnych, aresztów – ale to nie prawda. Pojęcie poniżającego i nieludzkiego traktowania to pojęcie bardzo szerokie. Różnego rodzaju sytuacje w DPSach mogą być klasyfikowane jako takie zachowania. RPO ma specjalną jednostkę – KMPT – która może sprawdzać jakie są tam warunki. Jeżeli DPSy i inne ośrodki w których przebywają osoby starsze nie są odpowiednio kontrolowane, to także te prawa mogą być naruszane. Tutaj Konstytucja też ma znaczenie i warto o tym pamiętać.

Gdy w Polsce dyskutuje się o prawach seniorów to często dyskutuje się o osobach aktywnych – takich jak Państwo. Zapomina się zaś o osobach niesamodzielnych, niewychodzących z domów, zamkniętych w szpitalach psychiatrycznych. Nie możemy się koncentrować tylko na osobach aktywnych, ponieważ dla osób niesamodzielnych te gwarancje konstytucyjne nabierają szczególnego znaczenia.

Mamy ponadto całą kategorię praw – ekonomicznych społecznych i kulturalnych – prawa socjalne. Różnią się one tym, że na ich realizację musimy przeznaczyć konkretne pieniądze. Nie będziemy w stanie zrealizować prawa do ochrony zdrowia, do edukacji, zabezpieczenia społecznego – bez stałego wsparcia finansowego od państwa. Konstytucja gwarantuje to ogólnie, ale szczegóły ponownie pozostawia ustawodawcy. Pamiętajmy, że ustawodawca ma tutaj pewne obwiązki do spełnienia i musimy się o ich realizację dopominać.

W przypadku prawa do ochrony zdrowia twórcy Konstytucji wskazali kilka grup podlegających szczególnej ochronie  – wśród nich są osoby w podeszłym wieku. W stosunku do tej grupy należy zastosować szczególne rozwiązania. To naturalne, że pewne choroby przychodzą z wiekiem, ale interpretowałbym to tak – państwo powinno się zastanowić jakie szczególne rozwiązania należy wprowadzić. Przykładem jest dostęp do lekarzy geriatrów. Jako RPO przedstawiam konkretne postulaty do Ministra Zdrowia, niestety spotykają się one z milczeniem.

Art. 75 – wspieranie mieszkalnictwa. Jeżeli mamy porządną opiekę środowiskowa, mieszkania socjalne, wolontariuszy wspierających osoby starsze – wtedy nie musimy budować kolejnych DPSów. Mamy piękne przykłady np. ze Stargardu, jak mogą być tworzone i wykorzystywane mieszkania wspomagane. Jeżeli ktoś jest osobą z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, to taka pomoc jest nieoceniona.

W Polsce jesteśmy w bardzo przełomowym momencie. Stoi przed nami pytanie: czy będziemy podążali w kierunku budowania kolejnych dużych ośrodków DPS, zakładów,  czy pójdziemy w kierunku Stargardu i Gdańska i będziemy tworzyć taką politykę środowiskową, aby osoby starsze jak najdłużej mogły mieszkać u siebie, czasem ze wsparciem, ale nie w dużym ośrodku. Oczywiście czasem specjalistyczne ośrodki będą potrzebne, ale to powinna być ostateczność. To od władz publicznych zależy jak te prawa będą realizowane.

To wszystko z Konstytucji można wyczytać –zakaz dyskryminacji, ochronę zdrowia, wpieranie mieszkalnictwa – ale można wyczytać też jakie są zadania państwa – art. 5. Zapewnienie wolności i praw człowieka i obywatela to tak samo ważne zadanie jak np. obrona terytorialna. To jest także obowiązek państwa i to są także prawa seniorów.