Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich po raz kolejny apeluje, aby tortury stały się odrębnym przestępstwem, zgodnie z wymogiem Konwencji ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania 
• Marcin Wiącek występuje do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara o podjęcie inicjatywy legislacyjnej w tym zakresie, wraz z pełnym wdrożeniem Konwencji
• AKTUALIZACJA 30.08.2024: Ministerstwo Sprawiedliwości uznaje problematykę penalizacji tortur za niezwykle doniosłą, wymagającą ze względów legislacyjnych, a także symbolicznych, odrębnego uregulowania w Kodeksie karnym

Od 2015 r. Rzecznik systematycznie apeluje do rządu o wprowadzenie przestępstwa tortur do polskiego ustawodawstwa. Wymóg ten określa Konwencja ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 10 grudnia 1984 r.

Zakaz tortur zawarty jest w art. 40 Konstytucji RP, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się ponadto stosowania kar cielesnych. Również Kodeks karny penalizuje użycie przemocy, groźby bezprawnej lub innej formy fizycznego lub psychicznego znęcania się przez funkcjonariusza publicznego lub osobę działającą na jego polecenie w celu uzyskania określonych zeznań, wyjaśnień, informacji lub oświadczeń.

Przewiduje się też karę za znęcanie się nad osobą legalnie pozbawioną wolności. Odpowiedzialności podlega funkcjonariusz publiczny, który wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia takiego czynu. Pewne czyny mogą być ponadto kwalifikowane jako nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego. Uregulowania te nie są jednak wystarczające.

Konwencja ONZ wymaga od państw-stron kryminalizacji tortur jako odrębnego i szczególnego przestępstwa, uwzględniającego co najmniej wszystkie elementy definicji tortur zawartej w art. 1 Konwencji. Powinien to być pierwszy krok do zbudowania całego systemu prewencji tortur w ustawodawstwie krajowym. Konieczne jest bowiem zaprojektowanie szerokiego pakietu rozwiązań, które będą chronić jednostkę przed tego typu naruszeniami.

Wiele praktycznych wskazówek na temat wdrażania Konwencji ONZ w przepisach krajowych znalazło się w specjalnym podręczniku (Guide on anti-torture legislation), opracowanym w 2016 r. przez Stowarzyszenie Zapobiegania Torturom (APT). Zgodnie z zaleceniami APT ustawodawstwo krajowe powinno zawierać przepisy potwierdzające bezwzględny zakaz tortur. Żadne okoliczności wyjątkowe, takie jak stan wojny, groźba wojny, brak wewnętrznej stabilizacji politycznej lub jakakolwiek inna sytuacja wyjątkowa, nie mogą stanowić usprawiedliwienia dla stosowania tortur. Polecenie zwierzchnika lub władzy państwowej również nie może uzasadniać stosowania tortur.

Kara pozbawienia wolności przewidziana w przepisach penalizujących tortury ma odzwierciedlać poważny charakter popełnionego przestępstwa i nie powinna być krótsza niż sześć lat. Ważne jest ustanowienie odpowiedzialności karnej nie tylko wobec osób dopuszczających się tortur, ale także tych, którzy współdziałają, podżegają lub wyrażają zgodę na tego typu traktowanie. Prawodawstwo krajowe nie może dopuszczać dowodów uzyskanych w wyniku tortur. 

Konwencja ONZ nakłada też obowiązek zapewnienia prawa do składania skarg do właściwych organów oraz ochrony ofiar i świadków przed represjami, a także zapewnienia szybkiego i bezstronnego dochodzenia. W ustawodawstwie krajowym odzwierciedlenie powinna znaleźć zasada non-refoulement - mówiąca o zakazie wydalania ze swojego terytorium osoby, jeżeli istnieją poważne podstawy, by sądzić, że może jej w innym państwie grozić stosowanie tortur.

Komitet Przeciwko Torturom, który odpowiedzialny jest za monitorowanie wdrażania Konwencji, wielokrotnie kierował pod adresem Polski zalecenia skutecznych działań legislacyjnych w celu włączenia do prawa krajowego przestępstwa tortur jako odrębnego i szczególnego przestępstwa oraz w celu przyjęcia definicji tortur. W uwagach końcowych z 2019 r., zawartych w VII Sprawozdaniu Okresowym RP z realizacji postanowień Konwencji ONZ od 15 października 2011 r. do 15 września 2017 r. Komitet rekomendował zapewnienie, aby akty tortur nie podlegały przedawnieniu, a sprawcy tortur byli karani stosownie do powagi przestępstwa. Wskazał także na konieczność prowadzenia niezależnych i skutecznych postępowań wyjaśniających wszelkie zarzuty stosowania tortur i złego traktowania przez funkcjonariuszy publicznych. Komitet zalecił ponadto zapewnienie sędziom, prokuratorom, prawnikom i innym funkcjonariuszom publicznym specjalne przeszkolenie w zakresie stosowania Konwencji ONZ.

Niemal analogiczne zalecenia sformułował Podkomitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (SPT) w raporcie z wizyty w Polsce w 2018 r. Dotyczyły one głównie wprowadzenia przestępstwa tortur, zdefiniowanego zgodnie z art. 1, 2 i 4 Konwencji ONZ, proporcjonalnych kar za tego typu przestępstwo oraz zapewnienia sędziom i prokuratorom specjalnych szkoleń w zakresie postanowień Konwencji ONZ i Protokołu fakultatywnego.

W 2018 r. Biuro ds. Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE (ODIHR) przedłożyło RPO opinię z oceną polskiego ustawodawstwa pod kątem zakazu tortur. W Biurze Rzecznika zorganizowano wówczas debatę „Okrągły Stół: Państwo bez tortur?", w której wzięli udział przedstawiciele krajowych i międzynarodowych instytucji oraz organizacji pozarządowych zajmujących się zapobieganiem torturom, w tym eksperci i praktycy, którzy stykają się z ofiarami nieludzkiego i poniżającego traktowania.

Uznanie tortur za odrębne przestępstwo jest jednoznacznym wyrazem woli zakazania tego zjawiska we wszystkich jego przejawach. Ma także istotny wpływ na budowanie świadomości społecznej i postaw braku akceptacji dla tortur i innych brutalnych praktyk prowadzących do poważnych naruszeń praw człowieka. Niektóre badania dowodzą, że w krajach, które kryminalizują tortury zgodnie z definicją Konwencji, liczba tego typu nadużyć jest mniejsza. Kryminalizacja tego zjawiska prowadzi do jego stygmatyzacji, która może zmienić sposób myślenia potencjalnych oprawców, a także pomóc w pociągnięciu ich do odpowiedzialności.

Badania Specjalnego Sprawozdawcy ds. Tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania wskazują na tendencję do uznawania tortur za odrębne przestępstwo w większości krajów na świecie. Doszło do tego co najmniej w 36 państwach Rady Europy, Federacji Rosyjskiej, 31 państwach Afryki, 11 państwach arabskich, 11 państwach regionu Azji i Pacyfiku oraz 18 państwach Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Specjalny Sprawozdawca zaznacza jednak, że nie wszystkie z tych przestępstw są w pełni zgodne z art. 1 Konwencji i wymagają poprawek . Dołączenie Polski do grona państw kryminalizujących tortury byłoby nie tylko wyraźnym sprzeciwem wobec stosowania takich praktyk, ale i ważnym sygnałem dla społeczności międzynarodowej.

RPO prosi Ministra o podjęcie inicjatywy legislacyjnej w zakresie kryminalizacji tortur oraz pełnego wdrożenia Konwencji ONZ w polskim ustawodawstwie. Zwraca się także o stanowisko w sprawie.

Odpowiedź Arkadiusza Myrchy, sekretarza stanu w MS

Problematyka penalizacji tortur była podnoszona w ostatnich latach w wielu wystąpieniach RPO, kierowanych do kolejnych ministrów sprawiedliwości, a także do innych organów. Wystąpienia te nie przekładały się jednak na podjęcie inicjatyw ustawodawczych.

Ministerstwo Sprawiedliwości uznaje problematykę penalizacji tortur za niezwykle doniosłą, wymagającego ze względów legislacyjnych, a także symbolicznych, odrębnego uregulowania w Kodeksie karnym.

W 2024 r. reaktywowana została Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego, której zadaniem jest dokonanie koniecznych zmian w obszarze prawa karnego. Jednym z aktualnych zadań tej komisji pozostaje dokonanie oceny szeregu postulatów Ministerstwa Sprawiedliwości a także różnych środowisk prawniczych. Wśród nich znajduje się problematyka penalizacji tortur.

Ministerstwo Sprawiedliwości zamierza włączyć się w prace KKPK przedstawiając kierunki pożądanych zmian, pozostających w zgodzie z postulatami Rzecznika Praw Obywatelskich.

Podsumowując, Ministerstwo Sprawiedliwości podziela stanowisko Pana Rzecznika i deklaruje poparcie dla inicjatyw zmierzających do penalizacji tortur jako przestępstwa sui generis w polskim prawie karnym.

KMP.570.3.2018